Kami (神) – to japońskie pojęcie boga, bóstwa, ducha. Stanowi ono centralne pojęcie w shintō, rodzimej religii mieszkańców Archipelagu Japońskiego.
Etymologia słowa kami nie jest sprawą do końca wyjaśnioną; najczęściej przyjmuje się że znaczy ono tyle co „nadrzędny”, „wyższy”. Kami jest wspólną nazwą dla wszystkich rzeczy, które posiadają ponadprzeciętną moc (tama), nadprzyrodzone właściwości (porównaj: mana), przez co budzą grozę i podziw, a tym samym godne są czci.
Kami odznaczają się dwoistą naturą, cielesną i duchową:
* z postacią cielesną (shintai = boskie ciało) mamy do czynienia, gdy kami stanowi jakiś konkretny obiekt materialny. Może nim być praktycznie każda rzecz (niżej sporządzona lista jest tylko próbą ich klasyfikacji z podaniem najbardziej typowych przykładów):
- przedmioty naturalne (np. słońce, księżyc; morza, strumienie, wodospady; szczyty górskie, kamienie, uroczyska)
- zjawiska natury (np. burza, wiatr, deszcz)
- rośliny (np. drzewa, korzenie, gałęzie)
- zwierzęta (np. lis, niedźwiedź, owad)
- wytwory człowieka: (np. lustro, miecz)
- konkretne osoby (szczególnie osoby zmarłe, zwłaszcza bohaterowie i protoplasci rodów; a do 1945 r. - także osoba żyjącego cesarza)
- nadludzkie właściwości, czy nadzwyczajne umiejętności (np. niezwykłe czyny, szczególnie wybitne talenty)
* duchowa postać kami to matama = święty duch – czyli zamieszkujące w takich obiektach duchy lub atrybuty z tymi obiektami związane (uzyskane przez styczność z nimi lub do nich podobieństwo); także dusze zmarłych.
„Święte duchy” mogą opuszczać swoje „boskie ciała” - mogą się przemieszczać, gromadzić, a nawet przebywać w wielu miejscach naraz. Mogą się wcielać w dowolne przedmioty (lub być do nich wcielane za pomocą specjalnych praktyk), w ludzi, zwierzęta, rośliny, w cokolwiek; jeśli mają po temu powody, mogą również zamieszkiwać w domostwach ludzkich. Obiekty przez duchy zamieszkane stają się ich substytutami, przez co symbolicznie kami reprezentują. Najwłaściwszym miejscem dla takich przedmiotów są sintoistyczne chramy, świątynie zwanemiya lub jinja – bo powinny one być dobrze ukryte przed ludzkimi oczyma, a dostęp do nich mogą mieć jedynie kapłani, kannushi (zaklinacze bogów) oraz miko (kapłanki-szamanki), którzy odprawiając modły i inne obrzędy kultowe bezpośrednio z kami się kontaktują. Dzięki temu są w stanie poznać zamiary kami, a ich wolę przekazywać zwykłym ludziom.
Kami posiadają dwa odmienne oblicza: porywcze (aramitama) i łagodne (nigimitama).Mogą być dla ludzi zarówno groźne, wrogie, jak i przychylne, dobrotliwe. Groźną naturę kami można utrzymać w spokoju poprzez składanie im ofiar, przestrzeganie świąt, ablucję; można zaś ją przeciw sobie zwrócić różnymi wykroczeniami. Istotą wiary w kami jest również to, że nie są one bynajmniej uważane za wszechmocne, ani wszechwiedzące – jedynie w porównaniu z człowiekiem dysponują większymi możliwościami.
Duchy mogą być przywoływane i przenoszone do konkretnych obiektów (np. amuletów), które stają się w ten sposób obiektami sakralnymi.
W Kojiki liczbę kami określa się jako yaoyorozu no kami, tj. 800 razy po 10 000, czyli 8 milionów; nie jest to jednak jakaś konkretna ich liczba – określenie to ma jedynie wyrażać pogląd, że na niebie i ziemi jest ich aż tyle, że jest to ilość trudna do pojęcia. Podział kami na duchy ziemskie i niebiańskie nie odgrywa w shinto większej roli.
Kami noszą swoje jednostkowe imiona, których znaczenie odnosi się zazwyczaj do przypisywanych im cech. Główne kami, wspólne dla całego shinto, to ci bogowie, którzy stworzyli ziemię i dali początek Japończykom. Nie brak jednak kami lokalnych, a nawet indywidualnych.
Kami patronują różnym sprawom:
* potrzebom, namiętnościom, umiejętnościom i dolegliwościom
* okolicom, które zamieszkują
* poszczególnym dniom, miesiącom, świętom
* grupom społecznym: klasom, zawodom, które sobie je wybrały za patronów; rodom, rodzinom, z których się wywodzą.
-----------------------------------------------------------------------------
Na początku istniały tylko 2 materie , których nie można nazwać. Owe materie były częścią wielkiej masy, w której lżejsze pierwiastki "lgnęły" do góry, a cięższe na dół.
Pierwsze "życie" narodziło się w miejscu nazywanym Takamanohara to połączenie 3 wyrazów: "hara" - pole, obszar, przestrzeń , "taka"- wysokie ; "ama"- niebo. Można to tłumaczyć jako: "Przestrzeń wysokiego nieba" I bynajmniej nie chodziło o to, że owo stworzenie ma narodzić się w niebiosach. Miejscem pojawienia się pierwszego bytu miał być obszar tuż pod sklepieniem niebieskim. Dopiero później bogowie zamieszkali niebo.
- Amenorinakonushi- no- kami (Pan ogarniający wszystko na niebie) uważany jest przez niektórych teologów za "boga początku", centralne bóstwo panteonu, przez innych natomiast za interpolację chińską. Główne chramy: Siutengu w Kurume (prefektura Fukuoka) i Suitengu w Tokio.
- Takamimushi- no- kami (Zwierzchnik panujący czuwający nad niebiosami)
- Kawimusuhi- no- kami (Zwierzchnik panujący nad duchami)
-----
Amaterasu - naczelne bóstwo panteonu shintoistycznego. Bogini zrodzona z lewego oka demiurga Izanagi i wyznaczona przez niego do panowania na Wysokiej Równinie Niebios. Imię jej oznacza "świecąca na niebie"; jest ona uosobieniem słońca. Uważa się ją za bezpośrednią protoplastkę rodu cesarskiego. Zesłała swojego prawnuka Ninigi na ziemię do Japonii celem ustanowienia cesarstwa japońskiego. Głównym chramem Amaterasu jest Ise - jingu (prefektura Mie), gdzie jest czczona w "przybytku wewnętrznym" (naiku). Symbolem bogini jest lustro.
Amaterasu (天照 Świecąca na niebie), Amaterasu-ōmikami (天照大神 lub 天照大御神) - japońska bogini słońca, narodzona z lewego oka boga Izanagi, główne bóstwo shintō, siostra władcy oceanu i boga burz Susanoo oraz boga księżyca Tsukuyomi. Amaterasu zesłała na ziemię wnuka Ninigi, który dał początek (poprzez swojego praprawnuka Jinmu) japońskiemu rodowi cesarskiemu. Uważana jest za dawczynię zdobyczy cywilizacji, takich jak rolnictwo, tkactwo, czy budownictwo.
Jej główną świątynią jest chram wewnętrzny (naiku) Ise-jingu w Ise (prefektura Mie). W świątyni tej do dziś leży artefakt (zwierciadło zawinięte w płótna) pozostawiony przez nią pierwszemu cesarzowi. Od czasów panowania Jinmu nikt nie ma prawa zajrzeć pod płótna, które są na bieżąco konserwowane, a gdy zewnętrzne warstwy skruszeją, zastępuje się je nowymi.
-----
Aji-Suki-Taka-Hi-Kone - bóg piorunu.
-----
Amatsu Mikaboshi - bóg zła.
-----
Amenokoyane - bóg niebiański, który towarzyszył "niebiańskiemu wnukowi" Ninigi w wyprawie na ziemię. Uważany za protoplastę rodu Fujiwara.
Ważniejsze chramy Amenokoyane to: Oharano- jinja, Yoshida- jinja w Kioto, Hiraoka- jinja w Hiraoka (prefektura Osaka).
-----
Amenominakanushi - jedno z trzech bóstw, które wyłoniły się jako pierwsze "w czasie, gdy powstawały niebo i ziemia". Dwa pozostałe to (według Kojiki) Takamimusubi i Kamimusubi. Amenominakanushi uważany jest przez niektórych teologów za "boga początku", centralne bóstwo panteonu.
Główne chramy Amenominakanushi to: Suitengu w Kurume (prefektura Fukuoka) i Suitengu w Tokio.
-----
Amenozume - bogini znana z wesołego usposobienia. Poślubiona bogu Sarutahiko, dała początek rodowi mimów. Uważana jest za prekursorkę tańców hieratycznych kagura. Łączy się ja często z kultami fallicznymi. W ikonografii bywa przedstawiana jako towarzyszka siedmiu bogów szczęścia.
-----
Amida - w popularnej japońskiej tradycji buddyjskiej był jednym z trzech najwyższych bóstw obok Kannon i Jizo. Jego imię pochodzi od sankryckiego Amitabha. Jest szczególnie czczony w buddyjskich sektach Jodo-shi i Jodo-Shinsu - sekty "czystych ziem" - wierni są przekonani, że wzywając Amidę godzinie śmierci, mogą się odrodzić w rajskiej "czystej ziemi", gdzie będą gotowi na ostateczne oświecenie.
-----
Benten (Benzaiten) - bogini zaliczana do zespołu siedmiu bogów szczęścia. Opiekunka urody, bogactwa i muzyki. Uważana jest za córkę boga mórz i także za jedną z sannyoshin Ihikihimę.. Jej wysłannikiem jest biały wąż. Identyfikowana z hinduską Saraswati. Ważniejsze jej chramy to Chikubushima-jinja na wyspie Chikubushima (jezioro Biwa), Itsukusima-jinja na wyspie Miyamjima (Morze wewnętrzne), Enoshima-jinja na wyspie Enoshima.
-----
Bishamon (Bishamonten) - jeden z siedmiu bogów szczęścia. Opiekun bogactwa. Przejęty został z mitologii buddyjskiej, gdzie występuje jako Kubera - strażnik północny Waiśrawana. Przedstawiany jest w zbroi i w hełmie. W jednej ręce trzyma dzidę, w drugiej złotą pagodę.
-----
Daikoku - jeden z siedmiu bogów szczęścia. Jego specjalnością jest pomnażanie bogactwa tych, którzy oddają mu cześć. Wyobrażany jest jako mężczyzna siedzący na dwóch workach z ryżem i z jednym workiem zarzuconym na plecy. W prawej dłoni trzyma "młotek szczęścia", palce lewej ma zaś ułożone w figę, co jest symbolem aktu płciowego. Jego wysłannikiem jest biały szczur.
Przyjęty z hinduistycznego panteonu Mahakala i zidentyfikowany z rodzimym Okuninushim.
-----
Daruma - indyjski mnich uważany za prekursora zen. Legenda mówi, że przybył z Indii do Chin w V lub VI w. Nie wszyscy badacze uznają go jednak za postać historyczną. Figurki wyobrażające Darumę uważane są za talizman przynoszący szczęście.
Bardzo niewiele wiadomo o jego życiu, większość z tego, co przetrwało do naszych czasów to legendy, które zaczęły powstać ponad 100 lat po jego śmierci i zawierające - podobnie jak wiele innych podań narosłych wokół legendarnych postaci - wiele sprzeczności i niesamowitości.
Niezwykłe opowieści o Bodhidharmie
Tradycja zenistyczna i ludowa przedstawia postać Bodhidarmy zazwyczaj jako klęczącego mnicha, pozbawionego nóg i rąk. Jego fizjonomia przedstawia mężczyznę o zaczepnym wyglądzie, z bujną czarną brodą, takimiż brwiami oraz wielkimi, szeroko otwartymi, przenikliwymi oczami, często pozbawionymi powiek i źrenic, w których jednak od czasu do czasu zdaje się przebłyskiwać wesoła iskierka. Tak też Bodhidharma był najczęściej portretowany. Bogatą kolekcję portretów Bodhidharmy malowanych tuszem przez mistrzów zen prezentuje Shambhala Zen Arts Gallery. Również japońscy artyści ludowi, wziąwszy sobie za wzór postać przekazaną przez tradycję, wymodelowali szczególny rodzaj lalki, jaką jest daruma.
* Bodhidarma przez dziewięć lat oddawał się niezwykłej medytacji - spędzając ten czas w grocie w pozycji siedzącej i wpatrując się w jej ścianę.
* Na skutek tak długiego siedzenia z nieużywanymi kończynami podwiniętymi pod ciało, Boddhidharmie uschły nogi i odpadły (niektóre wersje mówią, że nogi mu przyrosły do tułowia). Na temat braku rąk istnieje podanie mówiące, iż kazał je sobie odciąć, ponieważ zbytnio go rozpraszały.
* Bodhidarma wpatrywał się w ścianę i medytował, bez mrugania i poruszania oczami. Walcząc z ogarniającą go sennością obciął sobie powieki, aby zapobiec drzemaniu podczas medytacji. Rzucone na glebę powieki zapuściły korzenie i wyrosły z nich krzewy herbaciane (listki tego krzewu przypominają kształtem powieki). Tak więc chińska tradycja z postacią Bodhidharmy wiąże również pochodzenie tego pobudzającego napoju.
* Bodhidharma tak intensywnie wpatrywał się w skałę, że wypaliły się dziury.
* Inna wersja opowiada, że na skale został jego cień.
* Pewien urzędnik, wracający z dalekiej podróży, spotkał w górach Bodhidharmę, który niósł ze sobą tylko jeden sandał. Gdy spytał dokąd idzie, usłyszał odpowiedź: "Wracam do Indii". Gdy urzędnik wrócił do miasta, opowiedział o spotkaniu. Nikt mu nie uwierzył, a zdziwiony urzędnik dowiedział się, że od kilku lat Bodhidharma nie żyje. Otwarto grób Bodhidharmy i znaleziono w nim tylko jeden sandał.
Japońscy artyści ludowi, czerpiąc inspirację z opowiadań o buddyjskim mnichu Darumie (Bodhidharmie) i przyjąwszy za wzór jego postać, tak jak ją przedstawia zenistyczna tradycja, wymodelowali szczególny rodzaj lalki, nadając im tę samą nazwę. Inna nazwa tych lalek to okiaragi-koboshi.
Pękate figurki przedstawiają postać Darumy w sposób karykaturalny, choć zgodny z krążącymi o nim legendami - a zatem bez rąk i nóg, z wielkimi oczyma, (często bez źrenic), osadzonymi w wielkiej, zarośniętej czarną brodą i krzaczastymi brwiami twarzy, która wypełnia blisko połowę jajowatego korpusu lalki. Kształt głowy i rysy twarzy lalki naśladują wizerunki tego mnicha, pierwszego patriarchy zen, znane z, malowanych najczęściej tuszem, obrazów.
Charakterystyczny kształt tych lalek powoduje, iż są one cięższe u podstawy, dzięki czemu, ilekroć przewrócone, zawsze wracają do pozycji pionowej. Ta właśnie ich cecha zdaje się być najważniejsza, bowiem uważa się, że lalka taka posiada moc pomagania swemu właścicielowi w przezwyciężaniu życiowych niepowodzeń. "Choćbyś siedem razy upadał, podnieś się po raz ósmy".
Zawzięty wyraz twarzy lalki wyraża determinację, wolę pokonywania trudności. Prawdziwa postać Darumy (Bodhidharmy) uosabia bowiem determinację, ale również poświęcenie, dyscyplinę i cierpliwość. Postać ta kojarzy się ponadto z długim życiem, dobrym zdrowiem, szczęściem i pomyślnością, a zatem z dobrą passą.
Największą popularnością cieszą się lalki daruma z oczami bez namalowanych źrenic - przyjęło się bowiem uważać, że takie właśnie lalki, jeśli odpowiednio zostaną potraktowane, mają moc przynoszenia szczęścia.
Oczy lalki należy namalować, ale w ściśle określony sposób: jeśli chcemy, aby spełnił się jakiś nasz cel, nasze jawne czy skryte marzenie, wyznaczamy sobie na najbliższy rok zadanie. Myśląc o nim malujemy lalce jedno oko (lewe). Namalowane oko lalki pozostaje zawsze otwarte i skupione na wyznaczonym celu i -dopiero gdy cel zostanie osiągnięty lub marzenie się spełni, domalowujemy lalce drugie oko. W ten sposób daruma uzyskuje wzrok. Po wypełnieniu misji przez darumę lub najdalej po roku, stare lalki należy zanieść do świątyni, gdzie w ognisku rozpalonym na poświęconej ziemi zostaną uroczyście spalone, aby nie przyniosły niepowodzeń. Osamotniony właściciel kupuje natomiast inną, zazwyczaj większą darumę, aby dalej przynosiła mu szczęście.
Przyjęło się uważać, że najlepszymi dniami dla wyrażania życzeń, wyznaczania sobie ważnych zadań, a także dla kupowania nowych lalek daruma, jest Nowy Rok lub dzień urodzin; może to jednak być każdy inny dzień, w którym podejmujemy jakieś wielkie życiowe wyzwanie.
Najczęstsze cele, jakie stawiają sobie Japończycy w kontekście z darumą, to zdanie egzaminów i znalezienie pracy. Z kolei handlowcy lubią wystawiać lalki daruma w swoich sklepach w charakterze talizmanów, przynoszących ich firmie sukcesy oraz przeganiających wszelkie niepowodzenia. Politycy na początku kampanii wyborczej też często kupują darumę, a jeśli odniosą sukces, wydają przyjęcie, na którym uroczyście domalowują darumie drugie oko.
W okresie Edo, Daruma był w Japonii uważany za świętego, który chronił przed ospą i innymi groźnymi chorobami zakaźnymi. Czerwona lalka przedstawiająca Darumę z groźną miną była wówczas uważana za dobry środek odpędzający takie choroby. Stąd też malowane szaty lalek daruma najczęściej występują w kolorze czerwonym. Nie jest to jednak absolutną regułą. Można również spotkać lalki pomalowane innym z pięciu podstawowych kolorów, tzw. goshiki: zielonym, żółtym, białym lub czarnym. Kolory te wraz z czerwienią uznawane są w filozofii buddyjskiej za symbole pięciu organów zmysłu: oczu, uszu, nosa, języka i skóry oraz odpowiadających im pięciu zmysłów: wzroku, słuchu, węchu, smaku i dotyku.
Kolor darumy należy wybrać zależnie od celu, jaki chcemy osiągnąć:
* Czerwony kolor większości lalek daruma symbolizuje odwagę i powodzenie – uważa się, że pomalowana tym kolorem daruma zapewni swemu posiadaczowi długie życie i zabezpieczy go przed chorobami; przyniesie mu także szczęście, przede wszystkim w domu i w biznesie.
* Białe darumy zapewniają czystość umysłu, przez co mogą pomagać w zdawaniu egzaminów. Nadają się także na prezent ślubny.
* Zielone darumy mają utrzymywać naszego umysłu w stanie ciągłego poszukiwania, a przez to mogą pomagać w nauce.
* Żółte i złote darumy przynoszą bezpieczeństwo, powodzenie, sukces i pieniądze.
* Czarne zaś darumy zabezpieczają przed złośliwymi demonami i ... nanoszą miłe czarne cyferki na kontach bankowych swych właścicieli.
* Spotyka się również darumy malowane farbami stanowiącymi różne kombinacje podstawowych kolorów. Np. zadaniem darumy różowej jest zapewnianie szczęścia w miłości i ułatwienie porodu; daruma niebieska ma sprzyjać atmosferze harmonii i pokoju i ułatwiać powodzenie w pracy. Reszta już zależy od twórczej ludzkiej wyobraźni...
Można spotkać darumy różnych rozmiarów: najmniejsze z nich są wielkości piłki tenisowej, największe dochodzą do ponad metra wysokości.
Do produkcji lalek daruma używana jest najczęściej masa papierowa, tzw. papier-maché, choć niektóre z nich robione są z węgla drzewnego lub rzeźbione w drewnie. Szczególnych umiejętności wymaga malowanie rysów twarzy lalki, ponieważ każdy egzemplarz darumy powinien posiadać swoją własną, odrębną osobowość. Rysy twarzy darumy sprawiają często wrażenie miny srogiej i zawziętej, czasami jednak przyjaznej i życzliwej. W zasadzie trudno spotkać dwie identycznie darumy.
Ceny lalek daruma wynoszą od kilkuset do kilkudziesięciu tysięcy jenów. Lalkę taką można nabyć w każdym japońskim sklepie z pamiątkami oraz w świątyniach w całej Japonii. Najpopularniejsze lalki daruma pochodzą ze świątyni Shorinzan Bodhidharma w Takasaki (prefektura Gumma). Innym miejscem, cieszącym się wielką popularnością i kilkusetletnią sławą jest targowisko lalek daruma w miejscowości Hajima blisko Hachioji, na północ od Tokio. Wydarzeniem roku, przyciągajacym ponad 100 tys. gości, są targi daruma organizowane w świątyni Jindaiji, na zachód od Tokio. Istnieje wiele różnych lokalnych wersji daruma, są też lalki płci żeńskiej (ehime daruma), a czasami występują w parach: dziewczynka i chłopiec. Wielu Japończyków (a także coraz więcej ludzi na całym świecie) kolekcjonuje lalki daruma z różnych regionów Japonii.
-----
Ebisu - jeden z siedmiu bogów szczęścia. Opiekun kupców, rybaków i rolników. Według niektórych podań jest on nieudanym dzieckiem pary demiurgów spławionym przez niezadowolonych rodziców w koszyku na morze. Przedstawiany jest jako roześmiany człowieczek z wędką w ręce i rybą pod pachą. Czczony między innymi w Miho-jinja (prefektura Shimane).
-----
Emma-ho - władca Jigoku - japońskiego odpowiednika piekła.osądza grzeszników płci męskiej, jego siostra osądza grzesznice. W obecności Emma-ho i jego dworu demonów, grzesznicy stają przed źwierciadłem w którym odbijają się ich złe uczynki na ziemi. W zależności od kategorii grzechu, dusza zostaje skazana na pobyt w jednym z 16 regionów pokutnych - 8 stref lodu i 8 stref płomieni.
-----
Esu - zły bóg ognia.
-----
Fukurokuju - jeden z siedmiu bogów szczęścia. Opiekun bogactwa i długowieczności. Przedstawiany jest jako osobnik z nienaturalnie wydłużoną czaszką, w ręce trzyma laskę i zwoje tekstów. Jego wysłannikiem jest biały żuraw.
-----
Hachiman - bóg wojny. Bardzo popularne w Japonii bóstwo, utożsamiane z cesarzem Ôjinem, który według "świętych ksiąg" panował w latach 201 - 310.
Istnieje kilka różnych legend dotyczących początków jego kultu. Zgodnie z jednym z objaśnień, za panowania siedemnastego cesarza Yamato, Kinmei (539-571), bóg Hachiman pojawił się jako kowal w południowej części Japonii, i oświadczył, że w przeszłym życiu był cesarzem Ōjin (ok. 270-310), piętnastym cesarzem Yamato. Jego pomocy, jako boga kowali poszukiwano, kiedy wspaniały obraz Wajroczany wzniesiono w świątyni Todai-ji w Nara, i od tego czasu Hachimana coraz mocniej wiązano z buddyzmem, utożsamiając go z buddą Amidą.
Po rozpowszechnieniu buddyzmu w Japonii, we wczesnym okresie Heian stał się bóstwem synkretycznym, a dwór cesarski nazywał go Wielkim Bodhisattwą. Popularność zyskał w średniowieczu, kiedy to władzę w Japonii przejęli samurajowie. Hachiman został uznany za bóstwo opiekuńcze rodu Minamoto.
Główny chram poświęcony bóstwu Hachiman znajduje się w miejscowości Usa w prefekturze Ōita na Kiusiu. Najważniejsze ośrodku kultu to chramy Tsurugaoka Hachiman-gū w Kamakurze i Iwashimizu Hachiman-gū w miejscowości Yawata w prefekturze Kioto. Obecnie w Japonii znajduje się ponad 30 tys. chramów tego bóstwa. Liczba ta ustępuje jedynie liczbie chramów poświęconych Inari.
-----
Hotei - zwany także "śmiejącym się Buddą", jeden z siedmiu bogów szczęścia. Patron artystów, rzemieślników, kupców i gejsz. Przedstawiany pod postacią grubego, śmiejącego się mnicha z workiem wypełnionym przeróżnymi skarbami.
-----
Inari - jedno z najpopularniejszych w Japonii bóstw, "obradzające ryżem". Pod tym imieniem czczone są na terenie całego kraju lokalne bóstwa rolnicze. Chramy i kapliczki Inari charakteryzują się występującymi w nich postaciami lisów, które uważane są za wysłanników Inari.
Fot. Ianri ukazuje się wojownikowi. Na ilustracji widoczne są wpływy buddyjskiego bóstwa Dakiniten
Inari (jap. 稲荷, Inari?) - japoński bóstwo (kami) płodności, ryżu, rolnictwa, lisów, przemysłu i powodzenia. Przedstawiane jest jako istota męska, żeńska, a także androgyniczna, a niekiedy także jako trzy lub pięć odrębnych kami. Inari jest popularnym bóstwem zarówno w wierzeniach shintōistycznych jak i buddyjskich, z licznymi chramami na terenie całej Japonii. Jego wysłannikami są zenko (善狐, dobre lisy), przedstawiane jako białe lisy.
Najpopularniejszymi przedstawieniami Inari są młoda bogini żywności, stary człowiek niosący ryż, i androgyniczny bodhisattwa. Płeć wizerunku nie jest ustalona, i ulega zmianie w zależności od miejscowych tradycji i indywidualnych wierzeń. Z powodu bliskich związków z lisami, Inari przedstawiany jest niekiedy jako lis, aczkolwiek spotyka się to ze sprzeciwem kapłanów tak shintō, jak i buddyzmu. Inari pojawia się również jako wąż lub smok, a w jednej z opowieści ludowych objawia się niegodziwym jako potworny pająk.
Inari bywa identyfikowany z innymi mitycznymi postaciami. Niektórzy uczeni sugerują, że Inari jest tożsamy z Uga-no-Mitama i Uka-no-Mitama (parą bóstw związanych z rolnictwem),Ogetsu-Hime z Kojiki, a także Toyouke. Inari bywa także identyfikowany ze wszystkimi kami zboża.
Żeński aspekt Inari niekiedy jest identyfikowany z Dakiniten, buddyjskim bóstwem będącym japońskim wariantem hinduskiej Dakini, a także z Benzaiten, jedną z siedmiu bogów szczęścia. Dakiniten przedstawiana jest jako żeńska lub androgyniczna bodhisattwa, dosiadająca latającego białego lisa.
Powszechnie stosowanymi symbolami Ianri są lis i klejnot spełniający życzenia. Innymi często spotykanymi elementami przedstawienia tego bóstwa (a czasami także jego lisów) są sierp, worek z ryżem i miecz. Atrybutem Inari jest także bicz, obdarzony mocą niszczenia zbiorów ryżu.
Fot. Inari i jego lisy pomagają płatnerzowi Munechice wykuć ostrze kogitsune-maru (Mały Lis), pod koniec X wieku. Legenda ta jest przedmiotem sztuki noh Sanjo Kokaji
Pochodzenie kultu Ianri nie zostało całkowicie wyjaśnione. Większość uczonych jest zgodna, że imię "Inari" pochodzi od słów ine-nari (rosnący ryż). Pierwsze znane użycie współczesnych znaków kanji oznaczających "przenoszenie ryżu" pojawia się w 827 r. w Ruiju Kokushi. Wiadomo, że kult Inari istniał przynajmniej od 711 r., daty oficjalnego założenia chramu na Górze Inari w Fushimi. Uczeni , jak np. Kazuo Higo, uważają, że kult Inari pojawił się wcześniej; sugeruje się, że formalny kult Inari jako bóstwo rolnictwa został zapoczątkowany przez klan Hata pod koniec VI wieku[8]. Imię Inari nie pojawia się w klasycznej japońskiej mitologii.
Kult Inari rozpowszechnił się w okresie Heian. W 823 r. Kūkai, założyciel buddyjskiej sekty Shingon, uznał Inari za kami opiekuńcze chramu To-ji po tym, jak ofiarował mu go cesarz Saga. W 827 r. dwór uznał Inari za bóstwo piątej rangi, co zwiększyło jego popularność w stolicy. Ranga Inari była następnie zwiększana, a w 942 r. cesarz Suzaku przyznał mu najwyższą rangę jako podziękowania za pomoc w pokonaniu rebelii. Główny ośrodek kultu Inari, chram Fushimi Inari-taisha znalazł się pośród dwudziestu dwóch chramów objętych cesarskim patronatem. Drugi chram Inari, Takekoma Inari, został założony pod koniec X wieku. Popularność Ianri cały czas rosła. W 1072 r. chram Fushimi, będący już wtedy popularnym miejscem pielgrzymek, zyskał dodatkową sławę i honor gdy stał się celem pielgrzymki cesarskiej. Do 1338 r. organizowany przez chram festyn dorównał słynnemu festynowi Gion w Kioto.
W 1468 r., podczas wojny Ōnin, chram Fushimi został w całości spalony. Odbudowa trwała około trzydzieści lat, a nowy budynek został poświęcony w 1499 r. O ile w starym chramie cześć trojgu kami oddawana była w trzech osobnych budowlach, w nowym pięcioro bóstw znalazło się pod jednym dachem. Nowy chram po raz pierwszy zawierał świątynię buddyjską, a dziedziczenie urzędów kapłańskich zostało rozciągnięte na klan Kada.
W okresie Edo, kult Inari rozprzestrzenił się na całą Japonię, szczególnie popularny stając się w stolicy. Istotnie przyczynili się do tego daimyō, którzy zmieniając domeny zabierali ze sobą znajdujące się w zamkach chramy Inari. Powstawanie zamkowych chramów wiązało się z kultem Inari jako patrona kowali i wojowników. Z kolei na wybrzeżach zaczął być czczony jako bóstwo rybaków, zdrowia (przypisuje się mu uzdrowienia z bólu zębów, złamań, i kiły) oraz płodności. W Edo był wzywany dla obrony przed pożarami. Stał się także patronem aktorów i prostytutek, jako że jego chramy często budowano w pobliżu zamieszkanych przez nich dzielnic. Jako Spełniający-Pragnienia-Inari zaczął być czczony jako bóstwo szczęścia i dostatku.
Po tym jak rząd oficjalnie nakazał rozdzielenie buddyzmu i shintōizmu, w wielu chramach Inari nastąpiły zmiany. W chramie Fushimi Inari budynki o wyraźnie buddyjskim charakterze zostały wyburzone. Niektóre świątynie buddyjskie kontynuowały kult Inari, argumentując że w rzeczywistości zawsze oddawano w nich cześć buddyjskim bóstwom (najczęściej Dakiniten), postrzeganym przez zwykłych ludzi jako Inari.
W późnym okresie Edo, gdy ryż jako miernik bogactwa zastąpiony został przez pieniądz, rola Inari jako kami powodzenia została rozszerzona na wszystkie aspekty finansów, biznesu i przemysłu. Na początku XIX wieku wyznawcy Inari w mennicy Ginza bili monety przeznaczone na ofiarę dla Inari, przedstawiające dwa lisy i klejnot bądź też znaki "długie życie" i "szczęście".
Fot. Statua lisa w chramie na zamku Inuyama. Chramy Inari znajdują się w wielu japońskich zamkach
Ianri jest popularnym bóstwem z chramami w całej Japonii. Zgodnie z przeprowadzonym w 1985 r. przez Narodowy Związek Chramów Shintō przeglądem, Inari poświęcone jest 32 000 chramów - ponad jedna trzecia shintōistycznych chramów w Japonii. W liczbie tej zawierają się jedynie chramy ze stale rezydującymi kapłanami; nie obejmuje ona także małych chramów przydrożnych, polnych, domowych i znajdujących się w biurach oraz świątyń buddyjskich. Szacuje się, że gdyby wliczyć je wszystkie, ilość przybytków poświęconych Inari wzrosła by przynajmniej dziesięciokrotnie.
Fot. Czerwone torii w chramie Fushimi Inari niedaleko Kioto
Wejście do chramu Inaru zazwyczaj oznaczonej jest przez torii w kolorze chińskiej czerwieni oraz statuy lisów, przyozdobione niekiedy przez wyznawców w yadorekake. Powszechność użycia w chramach Inari i znajdujących się w nich torii sprawiła, że chińska czerwień kojarzona jest obecnie z Inari. Posągi lisów zazwyczaj stawiane są w parach, symbolizujących męski i żeński aspekt bóstwa. Posągi te rzadko kiedy są realistyczne; najczęściej są stylizowane, wyobrażając siedzące zwierzę, z ogonem uniesionym do góry, i patrzące do tyłu. Pomimo wspólnych cech, każda statua ma unikatowy charakter - nie ma dwóch identycznych.
W chramach składane są ofiary z żywności, przede wszystkim z ryżu i sake. Przeznaczone są one dla lisich sług Inari; wierzy się, że dzięki temu będą one orędować przed bóstwem na rzecz ofiarodawcy. Inne ofiary obejmują Ianri-zushi (smażone tofu, uważane za przysmak japońskich lisów) oraz statuetki lisów. Zdarzało się, że w niektórych chramach mieszkały i były czczone lisy, obecnie jednak zwyczaj ten już nie jest praktykowany.
Tradycyjną datą festiwalu ku czci Inari jest pierwszy dzień Konia (Hatsu-uma) w miesiący lutym. Inari czczony jest również podczas Fuigo matsuri 8 listopada[20]. Dodatkowo, poszczególne chramy organizują własne festiwale. Przykładowo, chram Inari na Kiusiu zbudowany dla powstrzymania zarazy, organizuje festiwal 20 września, zaś Tenso jinja w Miyamoto-chō w czerwcu i w listopadzie. Podczas festiwalu składa się ofiary, zazwyczaj są to czerwone torii i wstęgi oraz aburaage.
-----
Izanagi i Izanami - para demiurgów, która zrodziła wyspy japońskie a następnie licznych bogów. Izanami umarła przy porodzie boga ognia, odeszła do kraju ciemności, gdzie odszukał ją Izanagi. Nie udało mu się jednak zabrać jej z powrotem do krainy żywych. Po powrocie z krainy umarłych powołał do życia boginię Amaterasu, bogów Susanoo i Tsukiyomi oraz wiele innych bóstw.
-----
Jemaja - bogini wód śródlądowych.
-----
Jimmutenno - cesarz uważany za pierwszego ziemskiego władcę Japonii. Syn Hikonasatakeugayafukiaezu i Tamayori. Jego imię to Kamuyamatoiwarehiko. Nihongi podaje, że w 667r p.n.e. wyruszył z Kyushu na podbój centralnej Japonii. Po kilku latach akcji pacyfistycznej założył stolicę w Kashiharze i w 660r p.n.e. przyjął tam tytuł cesarza.
-----
Jizôbosatsu - bodhisattwa buddyjski spopularyzowany jako opiekun dzieci, podróżnych, ciężarnych kobiet oraz ludzi znajdujących się w niebezpieczeństwie. W okolicach rolniczych uważany za bóstwo opiekujące się plonami. Na wsiach identyfikowany bywa z lokalnymi bóstwami płodności. Wyobrażany jest jako mnich o łagodnej twarzy. Przydrożne posągi Jizô niejednokrotnie ubierane są w fartuszki, śliniaczki i czapeczki a przed nimi układa się piramidki z kamieni.
Jizō 地蔵 lub Jizō-Bosatsu (czytaj: Dźidzoo) - japoński odpowiednik bodhisattwy Kshitigarbha (po chińsku: Dizang). Drugie co do popularności bóstwo buddyjskie po Kannon, kaplice mu poświęcone rozsiane są po całym kraju, często w pobliżu skrzyżowań drogowych i mostów. Bodhisattwa ten zyskał większą popularność w Japonii, w przeciwieństwie do kontynentalnych odpowiedników. Odpowiada za opiekę nad zmarłymi dziećmi, podróżnymi czy kobietami w ciąży. Jego posągom przypisuje się nierzadko magiczną właściwość (np. odnajdowanie zagubionych rzeczy, spełnianie życzeń). Elementem jego kultu jest ubieranie posągów w ubrania dziecięce - zapewne z myślą o zmarłych dzieciach - przez rodziców.
Bodhisattva Jizō jest także patronem usuniętych podczas aborcji embrionów. W Japonii specjalna ceremonia odbywa się by ułatwić takim embrionom ponowną reinkarnację - Mizuko Kuyō. Wtedy to składa się dary świątyni i ofiarowuje szaty Jizō. Bodhisattva podczas tej ceremonii symbolizuje usuniętego embriona. Kobiety, które poddały się aborcji często wykupują kamienny posążek Jizō w postaci małego dziecka. W rocznice dokonania aborcji zmienia się szatki (czerwoną czapeczkę i pelerynkę) na posążku Jizō a także ustawia przed nim kolorowe wiatraczki. Takich posążków wokół świątyń (np. w świątyni Zojo-ji w Tokio) są nieraz tysiące. Wg mitów zmarłe dzieci, których rodzice nie modlą się o ich reinkarnację, a tylko opłakują je samolubnie, znajdą się w piekle, gdzie będą bez końca budować świątynie z piasku, niszczone ciągle przez demony. Jedynym ratunkiem dla takich dzieci jest Jizō, który pociesza je i ułatwia ponowne narodziny.
W Tokio słynny jest "cudowny" posąg, zwany "Uciekający Jizō" lub "Jizō Spełniający Życzenia"; wg legend posąg często uciekał ze świątyni na dalekie wędrówki. W końcu powstał zwyczaj obwiązywania posągu sznurkiem i wypowiadania przy tym życzenia. Skrępowany w ten sposób Jizō nie ma innego wyjścia, jak tylko spełnić życzenie; wówczas sznurek jest rozwiązywany. Ogromna ilość życzeń powoduje jednak, że posąg stale obwiązywany jest niezliczonymi sznurkami i ponowne ucieczki Jizō są niemożliwe.
Jizo jest tradycyjnie przedstawiany z ogolona głową, w szacie mnicha (w przeciwieństwie do innych bodhisattwów, którzy są odziani w książęce szaty). W lewej ręce trzyma 宝珠 hōju (klejnot spełniający życzenia) zaś w prawej 錫杖 shakujo, długi brzęczący kij, który ma ostzregać owady i drobne zwierzeta, aby na nie przypadkiem nie nastapić. Podobnie jak w przypadku innych bodhisattwów stoi zazwyczaj na podstawie w formie kwiatu lotosu, symbolizującego wyzwolenie od koła karmy.
-----
Jurôjin - jeden z siedmiu bogów szczęścia, taoistyczny pustelnik uosabiający długowieczność. Wyobrażany bywa jako sędziwy starzec z laską, do której przywiązany jest zwój. Czasem towarzyszy mu czarny jeleń, będący symbolem długowieczności.
-----
Kagutsuchi - bóg ognia, znany też jako Homosubi. Syn Izanagi i Izanami, jego poród spowodował smierć Izanami. Ojciec odcią mu głowę, a po śmierci z jego krwi powstało 8 bóstw i 8 bóstw z jego różnych członków.
-----
Kamimusubi - jedno z pięciu bóstw które wyłoniły się na początku.
-----
Fot. Avalokitesvara z tysiącem ramion, Baoding, Chiny
Kannon-bosatsu - buddyjski bodhisattwa Awalokiteśwara, spirytualny syn buddy Amidy. Do Japonii przybył z Chin, gdzie czczony jest pod żeńską postacią Kuan Yün - bogini miłosierdzia. W Japonii na wizerunkach ma cechy mieszane - na jednych bardziej przypomina mężczyznę, na innych - kobietę. Uzasadnieniem tego faktu ma być założenie, że bodhisattwa stoi na takim stopniu doskonałości, na którym sprawy płci nie mają znaczenia. Kannon ma być opiekunką wszystkich ludzi potrzebujących pomocy, zwłaszcza chorych, słabych, ubogich oraz matek w ciąży. Wskazuje drogę do wyzwolenia i aby skutecznie wypełniać swoją misję potrafi przybierać trzydzieści trzy różne osobowości. Do najczęściej spotykanych wyobrażeń należą: Shô - Kannon, Juichimen - Kannon (Kannon o Jedenastu Twarzach) oraz Senju - Kannon (Tysiącoręka Kannon).
-----
Kappy - ziemno-wodne stworzenia, niewielkiego wzrostu (około metra), na plecach posiadają żółwie skorupy a na głowach wgłębienie, w którym znajduje się płyn umożliwiający im przebywanie pod wodą. Ich twarze są połączeniem pyszczków małpy i kota. Ręce i nogi wyglądają jak żabie, zakończone są pazurami. Kappy są złośliwe i lubią porywać ludzi w głębiny.
Kappy przebywają w rzekach i jeziorach oraz w lasach i na pustkowiach, zawsze w pobliżu zbiorników wodnych. To istoty bardzo złośliwe, nawet o skłonnościach morderczych (wabią dzieci do rzek, żeby je tam utopić, często wysysając organy wewnętrzne, lub – według innych wersji – krew, wątrobę lub siłę życiową przez odbyt). Obwinia się je także o porywanie dzieci i gwałcenie kobiet. Jednocześnie lubią robić zwykłe żarty w pobliskich wsiach, strasząc kobiety, kradnąc żywność i hałasując. Mimo swojej siły i złośliwości są naiwne i łatwo je przechytrzyć. Nie lubią ognia i wiele wsi urządza festiwale z pokazami ogni sztucznych, żeby odstraszyć kappy.
Kappa to demon wzrostu kilkuletniego dziecka, łączy w sobie cechy hybrydy żółwia (wg innych wersji: małpy lub żaby) i człowieka; usta ma w formie nieco wydłużonego dzioba, palce połączone błoną (świetnie pływa), wierzch głowy jest łysy, wgłębiony i otoczony wianuszkiem zielonych włosów. Ta naturalna miska wypełniona jest wodą, która daje demonowi siłę. Nikt nie pokona kapp w bezpośrednim starciu – są bardzo silne i niebezpieczne, spotkanie ich jest zawsze groźne. Istnieje tylko jeden sposób: kappa jest bardzo uprzejmy, dlatego widząc demona, należy mu złożyć głęboki ukłon powitalny. Kappa zawsze oddaje ukłon, a wtedy magiczna woda z miski na głowie wyleje się i demon straci całą swoją siłę, a nawet może umrzeć.
Kappa jest czasem pokryty łuską (lub skorupą) koloru zielonego, żółtego bądź niebieskiego. Ma wydzielać zapach ryby. Bardziej niż ludzkie mięso (z dzieci lub nawet dorosłych) kappa lubi ogórki, dlatego Japończycy często rzucają do rzeki lub jeziora to warzywo, żeby demony same nie przyszły go szukać i żeby je obłaskawić. Tak obdarowany kappa staje się życzliwy, nie topi ludzi, a regularnie częstowany ogórkiem może się nawet odwdzięczać pomagając w irygacji pól ryżowych i lecząc chorych (zna różne lekarstwa). Zaprzyjaźniony kappa jest miłym towarzyszem, bo świetnie mówi po japońsku i gra w shōgi (rodzaj szachów). Oprócz tego zawsze wywiązuje się z obietnic i nie łamie przysięgi. Ku czci życzliwych kapp wznoszono chramy (shintō).
Demon był zawsze częstym motywem folkloru i sztuki, a we współczesnej Japonii zyskał nawet na popularności. Stał się bardziej sympatyczny, bardziej infantylny i życzliwy. Żółwie Ninja są wyraźnie podobne do kappy. Odmianę sushi, nadziewaną ogórkiem, nazwano na cześć kappy – kappamaki.
Kappy są ulubionym tematem anime (np. Kappa no kaikata – Jak wychować kappę, pojawiają się w Pokémonach), literatury dziecięcej, gier komputerowych (np. Final Fantasy) i zabawek.
Popularne japońskie powiedzenie kappa no kawa nagare (tonący kappa) oznacza każdy może się pomylić.
Kappa pojawił się także w trzecim tomie przygód Harry’ego Pottera (Harry Potter i Więzień Azkabanu) jako zwodnik kappa – stwór żyjący na bagnach, zwodzący wędrowców.
Tego demona spotkał na swojej drodze również królik-samuraj, Usagi_Yōjimbō, stworzony przez Stana Sakaia w komiksie pod tytułem Kappa. Historia znajduje się w drugim tomie przygód Usagiego pt. Samuraj. W tej opowieści kappa czyha na zbłąkanych wędrowców i można go przebłagać tylko ogórkami.
Fot. Wizerunek kappy rzekomo złapanego w sieci w 1801
Kappa uznawany jest czasem za istotę realnie istniejącą; wskazują na to liczne relacje osób, które rzekomo widziały to stworzenie. Należy do rozpowszechnionych w mitologiach świata demonów wodnych, topiących ludzi. Źródłem mitu o kappie mógł być japoński zwyczaj wrzucania martwo urodzonych płodów lub poronionych embrionów do rzek. Istnieje też teoria, że kappa został wymyślony na podobieństwo mnichów portugalskich, którzy dziwnym wyglądem (tonsura, habit) i niezwykłym zachowaniem fascynowali Japończyków w XVI wieku.
-----
Ningyo - syreny płaczące perłami. Stworzenia ziemno - wodne, życzliwe ludziom. Zjedzenie mięsa Ningyo ma zapewniać wieczną młodość.
-----
Ninigi - prawnuk bogini Amaterasu zesłany przez nią na ziemię w celu przejęcia władzy w Japonii. Zstąpił z Wysokiej Równiny Niebios na górę Takachiho na Kyushu.
-----
Ogetsumo-hime - bogini żywności. Wg jednego z przekazów; bóg Susanoo poprosił boginię o posiłek. Bogini potrawy wyjęła z otworów w swoim ciele. Susanoo w obrzydzeniu zabił ją. Z jej ciała wyrosły płody stanowiące podstawę japońskiej diety: ryż z oczu, proso z uszu, czerwona fasola z nosa, przenica z genitalii, soja z odbytnicy.
-----
Okame - postać czczona jako "bogini wielorakiego szczęścia". Opiekunka młodych małżeństw i kobiet w ciąży, ale pomocna też w innych sytuacjach życiowych. Wyobrażana jako osoba o białej twarzy zwężającej się w skroniach, z wydętymi policzkami, drobnymi ustami i wąskimi oczami. Jej wizerunki sprzedawane są jako talizmany przynoszące szczęście.
-----
Ôkuninushi - według licznych zapisów w "świętych księgach" syn lub potomek w dalszym pokoleniu Susanoo. Rządził w prowincji Izumo do czasu zejścia na ziemię Ninigi, któremu dobrowolnie oddał władzę.
-----
Oni - diabły. Najczęściej spotykaną odmianą są półnagie osobniki z rogami na głowie. Mają szerokie paszcze i spiczaste uszy. W rękach maja widły, czasem "młotek szczęścia". Ich charaktery bywają bardzo różne - od krwiożerczych po łagodne i śmieszne.
-----
Sannyoshin - żeńskie bóstwa morskie: Tagiri, Tagitsu, Ichikishima. Rzadko występują pojedynczo. Zazwyczaj czczone pod wspólnym imieniem Sannyoshin. Liczne chramy budowane są zazwyczaj nad morzem, zwłaszcza w rejonie Morza Wewnętrznego. Ichikishima bywa utożsamiana z Benten.
-----
Sarutahiko - bóg o czerwonej twarzy, przeraźliwie długiem nosie i oczami jak lustra. Małżonek bogini Amenozume. Czczony często w chramach Inari. Sam jako bożek występuje w Sarutahiko-jinja w Ise i Tsubaki-taicha w Suzuka (prefektura Mie). Bóstwo falliczne.
-----
Senninowie - nieśmiertelni mędrcy posiadający nadprzyrodzone moce.
-----
Shichi-fukujin - siedmiu bogów szczęścia. Synkretyczny zespół, w skład którego wchodzą:Benten, Daikoku, Bishamon, Ebisu, Fukurokuju, Hotei i Jurôjin. Ich wizerunki uważane są za talizmany zapewniające powodzenie w życiu.
-----
Shoten - bóg o głowie słonia, usuwa przeszkody i rozdziela mądrość. Łączony z praktykami tantrycznymi. Jeden z jego wizerunków posiada podwójne ciało, symbol seksualnego związku kobiety i mężczyzny. Shoten i Kannon są w ten sposób połaczeni w jedność, są świętą parą, ucieleśnieniem realizacji oświecenia. Kult tego bóstwa był popularny wśród różnorakich sekt przybywających do japonii na początku IX w. Japońska zapożyczona wersja Genesy.
-----
Sukunabikona - bóstwo niewielkiego wzrostu, zaprzyjaźnione z Ôkuninushim. Opiekun lekarzy, zielarzy i farmaceutów. Wskazuje ludziom lecznicze właściwości gorących źródeł, specjalizuje się w wynajdywaniu różnych leków. Najczęściej czczony w chramach Ôkuninushiego.
-----
Sumiyoshi-sama - zbiorowe imię trzech bóstw (Uwatsutsunoo, Nakatsutsunoo, Sokotsutsunoo) zrodzonych przez Izanagiego w czasie jego ablucji po ucieczce z Krainy Ciemności. Bóstwa morskie, ich kult jest szczególnie silny wzdłuż wybrzeży Morza Wewnętrznego.
Ich głównym chramem jest Sumiyoshi-taisha w Osace - jeden z najstarszych z chramów w Japonii.
-----
Susanoo - bóg wiatru i burzy zrodzony z nosa Izanagiego; dziki z wyglądu i charakteru. Za obrażenie bogini Amaterasu skazany został na banicję z Wysokiej Równiny Niebios i zszedł na ziemię w Izumo. Zabił ośmiogłowego potwora i ocalił życie pięknej Kushiinadzie, z którą się ożenił. Mieli syna Ôkuninushiego. Przekazał mu władzę nad rejonem Izumo a sam się usunął. Czczony jest na terenie całej Japonii, często jako bóstwo morza.
Susanoo, Susa-no-o (jap. 須佐之男命, Susa-no-o-no-mikoto?) – jedno z ważniejszych bóstw japońskiej religii shintō.
W japońskiej mitologii, Susanoo jest bratem Amaterasu, bogini słońca, oraz Tsukiyomi, boga księżyca. Cała trójka powstała przez Izanagi, gdy ten obmył swą twarz w zanieczyszczeniach Yomi.
W mitach, Susanoo często przeciwstawiany jest siostrze, akcentowane są zwłaszcza jego brutalność i porywczość. Jednak pojawiają się opowieści, w których akcentuje się dobroczynność bóstwa.
Kult Susanoo jest najsilniej związany z regionem Izumo (obecnie stanowiącym część prefektury Shimane) z głównym chramem poświęconym Susanoo: Izumo-taisha. Według części mitów spisanych w Nihon shoki, Susanoo został wydalony z niebios za swoje nieodpowiednie zachowanie i wraz z synem Isotake osiadł w koreańskim królestwie Silla. Stamtąd przepłynął w okolice ujścia rzeki Hii w regionie Izumo. Tutaj pokonuje smoka, w którego ogonie odkrywa miecz, który później stał się jednym z regaliów Cesarza Japonii (zob. Miecz-Trawosiecz).
Według kolejnych mitów spisanych w Nihon Shoki, Isostake - syn Susanoo - przemycił z niebios trzy ziarna zbóż (wg innej wersji aż osiemdziesiąt nasion różnych gatunków jadalnych roślin), których uprawę rozpoczął na terytorium Japonii.
W mitach tych Susanoo jest przedstawiany jako założyciel rodu panującego w regionie Izumo, który przyniósł do Japonii technologię metalurgii, leśnictwa i rolnictwa.
Region Izumo jest opisywany w starych kronikach japońskich jako główny region rywalizujący z dworem Yamato (w mitologii reprezentowanym przez siostrę Susanoo - Amaterasu - protoplastkę rodu cesarskiego).
Obok Izumo-taisha, jednym z głównych przybytków kultu Susanoo jest Yasaka-jinja (zw. Gion) w Kioto.
Do jego największych chramów należą Ysaka-jinja w Kioto, Izumo-taisha (prefektura Shimane), Nishinomyia-jinja (prefektura Higo).
-----
Sziodzio - psotne duchy morskie.
-----
Takagi - bóg z pierwszej trójcy.
-----
Takamimusubi - potężny bóg, jeden z pięciorga pierwotnych.
-----
Tamayori - córka władcy oceanów, matka Jimmu - tennô.
-----
Tengu - długonose gobliny popularne w folklorze. Są mściwe i krwiożercze, chętnie mieszają się w sprawy ludzi i popierają rozlew krwi. Potrafią unosić się w powietrzu i stawać się niewidzialnymi.
Fot.Tengu i buddyjski mnich, ilustracja aut. Kawanabe Kyōsai. Tengu ubrany jest w charakterystyczną pelerynę i szarfę wyznawcy shugendō.
W buddyzmie tengu uważane były za złośliwe demony i zwiastunów wojny. Wizerunek ten z czasem uległ przekształceniu w opiekuńcze, chociaż nadal niebezpieczne, duchy gór i lasów. Tengu kojarzone są z ascetycznymi praktykami, znanymi jako shugendō, i często bywają przedstawiane w stroju wyznawców shugendō - yamabushi.
Tengu w sztuce przedstawiane były w różny sposób, jednak najczęściej jako coś pomiędzy ogromnym, potwornym ptakiem a całkowicie humanoidalną istotą, często z czerwoną twarzą i niezwykle długim lub dużym nosem. Na wczesnych wizerunkach tengu ukazywane były jako istoty podobne do kani, potrafiące zmieniać się w ludzi, lecz zachowujące ptasie skrzydła, głowę lub dziób. Długi nos tengu zaczął pojawiać się na obrazach mniej więcej w XIV wieku, prawdopodobnie jako antropomorfizacja ptasiego dzioba. Długie nosy upodabniają tengu do shintoistycznego bóstwa Saratahiko, przedstawianego w historycznym japońskim tekście Nihon Shoki z podobną, długą na siedem dłoni trąbą. Używane podczas wiejskich świąt maski przedstawiające obie te istoty były często podobne, z takimi samymi, czerwonymi, fallicznymi nosami.
Fot. Kobayakawa Takakage dyskutujący z tengu z góry Hiko, ilustracja aut. Tsukioka Yoshitoshi.
Najwcześniejsze wizerunki tengu pojawiły się w japońskich zwojach, np. pochodzącym z ok. 1296 r. Tenguzoshi Emaki (天狗草子絵巻), parodiującym ważnych kapłanów poprzez obdarzenie ich charakterystycznymi dla tengu jastrzębimi dziobami[4]. Począwszy od XIII wieku, tengu zaczęto kojarzyć w szczególności z yamabushi, górskimi ascetami praktykującymi Shugendō. Skojarzenie to szybko znalazło odbicie w japońskiej sztuce, w której tengu często przedstawiane są w stroju yamabushi, składającym się między innymi z krótkiej czarnej peleryny (頭襟,tokin) i szarfy z pomponami (結袈裟, yuigesa).
Atrybutem często towarzyszącym tengu jest hauchiwa (羽団扇), czyli wachlarz z piór. W ludowych opowieściach wachlarze te obdarzone były mocą wywoływania potężnych wiatrów, a niekiedy także powiększania i zmniejszania nosów. Z postaciami tengu łączone były także inne osobliwe akcesoria, np. wysokie, mające jeden obcas sandały geta, często określane mianem tengu-geta.
Fot. Tengu jako potwór podobny do kani, ilustracja aut. Toriyamy Sekiena z Gazu Hyakki Yakō
Termin tengu i znaki służące do jego zapisywania mają źródło w nazwie chińskiego demona "tiangou". W chińskiej literaturze istota ta opisywana jest w różny sposób, jednak najczęściej jako ognisty, pożerający ludzi potworny pies, przypominający spadającą gwiazdę lub kometę, wydający głos podobny do pioruna i zwiastujący wojnę tam, gdzie się pojawi. Tylko jeden opis z Shù Yì Jì (述異記, Zbiór dziwnych opowieści, z 1791 r.) opisuje tiangou podobnego do psa, lecz z ostrym dziobem i wyprostowaną posturą, zazwyczaj jednak tiangou nie przypominają w niczym japońskich imienników.
Uważa się, że pierwsza pisemna wzmianka o tengu w Japonii znajduje się w 23. rozdziale Nihon Shoki z 720 r. Pojawia się w nim duża spadająca gwiazda, zidentyfikowana przez buddyjskiego kapłana jako "niebiański pies" i podobnie jak chiński tiangou przepowiadająca wybuch wojny. Aczkolwiek w tekście dla zapisania słowa „tengu” użyte zostały chińskie znaki, towarzyszące im znaki furigany każą je odczytać jako "amatsukitsune" (niebiański lis). M.W. de Visser uważał, że wczesne japońskie wyobrażenia tengu mogły być połączeniem dwóch chińskich duchów - tiangou i lisich demonów zwanych huli jing.
Nie jest jasne, w jaki sposób doszło do przekształcenia tengu z psa-meteoryta w człowieka-ptaka. Niektórzy japońscy uczeni uważają, że wyobrażenie tengu pochodzi od hinduskiego bóstwa Garudy, przekształconego w buddyjskich tekstach w całą rasę nieludzkich istot. Podobnie jak tengu, garuda często przedstawiane były jako człekopodobne istoty ze skrzydłami i ptasimi dziobami. Określenie "tengu" zdaje się zastępować "garudę" w japońskiej sutrze Enmyō Jizō Kyō (延命地蔵経), która jednak spisana została w okresie Edo, długo po utrwaleniu się wyobrażenia tengu. Przynajmniej jedna opowieść z Konjaku Monogatari opisuje tengu jako smoka, co przypomina wojnę plemienia garudy z wężami naga. Należy jednak zauważyć, że zachowanie tengu często różni się znacznie od garudy, które z zasady był przyjazne wobec buddyzmu. Spekuluje się, że tengu mogą pochodzić od starożytnego shintoistycznego ptasiego demona, który wraz z pojawieniem się w Japonii buddyzmu został połączony zarówno z garudą, jak i tiangou. Brak jednak dowodów na potwierdzenie tej tezy.
W późnej wersji Kojiki, starożytnego japońskiego tekstu historycznego, pojawia się postać Amanozako, potwornego żeńskiego bóstwa, zrodzonego z szału boga Susanoo. Jej imię zapisane zostało znakami oznaczającymi "bóstwo tengu" (天狗神). Tekst opisuje Amanozako jako ogarniętą szałem istotę, zdolną do lotu, z ludzkim ciałem i głową ptaka, długim nosem, długimi uszami i długimi zębami, którymi może przegryźć miecz. Osiemnastowieczna książka Tengu Meigikō (天狗名義考) sugeruje, że bogini ta była prawdziwym przodkiem tengu, jednak data powstania i autentyczność Kojiki, a szczególnie tej właśnie edycji, pozostają dyskusyjne.
Konjaku Monogatari, zbiór opowieści opublikowany w późnym okresie Heian, zawiera jedne z najstarszych opowieści o tengu, scharakteryzowanych w sposób zbliżony do dzisiejszego. Tengu przedstawiane są w nich jako przeciwnicy buddyzmu, zwodzące pobożnych fałszywymi obrazami Buddy, porywające mnichów i porzucające ich w odległych miejscach, opętujące kobiety, by uwieść świętych, rabujące świątynie i obdarzające swoich czcicieli bluźnierczymi mocami. Tengu często przybierają postać kapłanów lub mniszek, lecz ich prawdziwa forma podobna jest do kań.
W XII i XIII stuleciu pojawiają się dalsze opowieści o niebezpiecznych tengu, tym razem będących upiorami, powstałymi z gniewnych, pysznych lub heretyckich upadłych kapłanów, którzy wkroczyli na "drogę tengu" (天狗道, tengudō). Opętują ludzi, szczególnie kobiety i dzieci, aby mówić ich ustami (kitsunetsuki). Tengu, będące nadal wrogami buddyzmu, kierują uwagę także na rodzinę cesarską. Kojidan, zbiór japońskich legend powstały w XIII w., opowiada o cesarzowej opętanej przez tengu, a w Ōkagami pojawia się historia o cesarzu Sanjō, oślepionym przez tengu będącego upiorem nienawidzącego władcy kapłana.
Fot. Iga no Tsubone rozmawia z udręczoną duszą Sasaki no Kiyotaka, ilustracja aut. Yoshitoshi. Duch Kiytaki wyobrażony jest ze skrzydłami i szponami tengu.
Z XII wieku pochodzi opowieść o tengu będącym duchem cesarza. Hōgen Monogatari opowiada historię cesarza Sutoku, zmuszonego przez swojego ojca do abdykacji. Po nieudanej rebelii Hōgen, Sutoku został wygnany do prowincji Sanuki na Sikoku, gdzie, zgodnie z legendą, zmarł w udręczeniu, przysięgając że będzie nawiedzał Japonię jako potężny demon. W ten sposób stał się przerażającym tengu z długimi szponami i oczami drapieżnego ptaka.
W opowieściach z XIII wieku tengu zaczynają oprócz kapłanów porywać także młodych chłopców. Byli oni jednak zazwyczaj zwracani, podczas gdy kapłanów znajdywano przywiązanych do czubków drzew lub w innych wysokich miejscach. Wszystkie ofiary tengu powracały w stanie bliskim śmierci lub szaleństwa, niekiedy po tym, jak podstępem zmuszano je do spożycia zwierzęcych odchodów.
Tengu w tym okresie często przedstawiane były jako duchy aroganckich ludzi, dlatego też istoty te powiązane zostały z próżnością i pychą. Funkcjonujące do dzisiaj japońskie powiedzenie "tengu ni naru", dosł. "zamienia się w tengu", używane jest w odniesieniu do zarozumiałej osoby.
W napisanej w późnym okresie Kamakura Genpei Jōsuiki, cesarzowi Shirakawa objawia się bóg, który przekazuje mu szczegółowe informacje dotyczące tengu. Zgodnie z boskimi słowami, tengu powstają z ogarniętych pychą wyznawców buddyzmu, którzy ze względu na wyznanie nie idą do piekła, jednak jako osoby upadłe, nie mogą również trafić do nieba. Opisuje wygląd różnych rodzajów tengu - upiory kapłanów, mniszek, zwykłych mężczyzn i kobiet. Jak się okazuje, nie wszystkie tengu są równe - wykształcone osoby zostają daitengu (大天狗 , wielkie tengu), a ignoranci kotengu (小天狗, małe tengu).
Fot. Sōjōbō (po prawej) uczy walki mieczem Minamoto Yoshitsune, ilustracja z 1897 aut. Yoshitoshi.
Daitengu często przedstawiane są jako bardziej człekokształtne niż ich podwładni, a z uwagi na długie nosy bywają określane mianem hanatakatengu (鼻高天狗 , ogononose tengu). Z kolei kotengu ukazywane są jako bardziej zbliżone do ptaków, i nazywane karasu-tengu (烏天狗 , krucze tengu) względnie koppa- lub konoha-tengu (木葉天狗, 木の葉天狗 , tengu liści). Inoue Enryo w Tenguronie omawia dwa rodzaje tengu: wielkie daitengu, i małe, podobne do ptaków konoha-tengu, mieszkające w drzewach sugi (Cryptomeria japonica). Pochodząca z roku 1746 książka Shokoku Rijin Dan (諸国里人談) opisuje konoha-tengu łapiące ryby w rzece Ōi, przedstawiając je jako podobne do ptaków istoty o dwumetrowej rozpiętości skrzydeł.
Według filozofa Hayashi Razana, największe z daitengu to Sōjōbō z Kuramy, Tarōbō z Atago i Jirōbō z Hiry. Demony z gór Kurama i Atagio zalicza się jednocześnie do najsławniejszych tengu.
Sōjōbō (jap. 天狗, Sōjōbō? "wysoki kapłan buddyjski") – w mitologii japońskiej wódz tengu, zamieszkujący górę Kurama na północ od Kioto, przez Hayashi Razana zaliczany do trzech najważniejszych daitengu (wielkich tengu).
Fot. Świątynia Kurama-dera
Sōjōbō przedstawiany jest w ludzkiej postaci acz z długim nosem, ubrany w czerwony strój yamabushi i mitrę. W rękach trzyma wachlarz z piór bądź siekierę, a jako wierzchowiec służy mu dzik. Kult Sōjōbō popularny był wśród łowców i drwali.
Sōjōbō znany jest przede wszystkim z opowieści o słynnym wojowniku Minamoto no Yoshitsune, w młodości będącym mnichem w świątyni Kurama-dera na górze Kurama. Hayashi Razan w Honchō jinjakō opisuje ludowe podania, zgodnie z którymi Yoshitsune swoje niezwykłe umiejętności zdobył od tengu Kuramy, którym jest właśnie Sōjōbō.
Tengu Meigikō wylicza następujące daitengu:
* Sōjōbō (僧正坊) z góry Kurama
* Tarōbō (太郎坊) z góry Atago
* Jirōbō (二郎坊) z góry Hira
* Sanjakubō (三尺坊) z góry Akiba
* Ryūhōbō (笠鋒坊) z góry Kōmyō
* Buzenbō (豊前坊) z góry Hiko
* Hōkibō (伯耆坊) z góry Daisen
* Myōgibō (妙義坊) z góry Ueno (ob. Park Ueno)
* Sankibō (三鬼坊) z wyspy Itsukushima
* Zenkibō (前鬼坊) z góry Ōmine
* Kōtenbō (高天坊) z Katsuragi
* Tsukuba-hōin (筑波法印) z prowincji Hitachi
* Daranibō (陀羅尼坊) z góry Fudżi
* Naigubu (内供奉) z góry Takao
* Sagamibō (相模坊) ze Shiramine
* Saburō (三郎) z góry Izuna
* Ajari (阿闍梨) z prowincji Higo
Niekiedy mianem tengu określa się istoty odbiegające od "klasycznego" wyobrażenia, łączącego elementy ptasie i yamabushi. Przykładowo tengu w przebraniu leśnego ducha określany bywa mianem guhin (lub kuhin) (狗賓, psi gość), jednak słowo to może odnosić się także do tengu z zębami lub innymi cechami psa. Mieszkańcy Prefektury Kōchi na Sikoku wierzą w shibaten lub shibatengu (シバテン, 芝天狗 , trawnikowy tengu), małe, podobne do dzieci istoty, uwielbiające zapasy sumo, mieszkające w wodzie i uważane za rodzaj kappy. Inny wodny tengu (川天狗 , rzeczny tengu) pojawia się w Obszarze Metropolitalnym Tokio. Istota ta jest rzadko spotykana, jednak wierzy się, że tworzy dziwne kule ognia i przeszkadza rybakom.
Shasekishū, zbiór buddyjskich przypowieści z okresu Kamakura, rozróżnia dobre i złe tengu. Wyjaśnia, że dobre tengu przewodzą złym i są obrońcami, nie wrogami buddyzmu - grzech pychy sprowadził je na drogę demonów, pozostają jednak dobrymi, przestrzegającymi dharmy osobami, jakimi były za życia.
Fot. Mikoshi (przenośny chram shintoistyczny) w Beppu, poświęcony tengu
Negatywny obraz tengu ulegał dalszej erozji w XVII wieku. Powstałe w tym okresie opowieści przestają pokazywać je jako złośliwe istoty, pojawia się też nowy obraz tengu - chroniącego i błogosławiącego buddyjskie instytucje. Zgodnie z legendą z osiemnastowiecznego Kaidan Toshiotoko (怪談登志男), pewien tengu przyjął formę yamabushi i wiernie służył opatowi klasztoru zen, aż do chwili gdy człowiek przejrzał jego przebranie. Ujawniony tengu poprosił mistrza o mądrą radę i odszedł, nadal jednak w sekrecie wspomagał klasztor.
W XVIII i XIX wieku rozpowszechniły się historie o tengu - obrońcach lasów. W Sanshu Kidan (三州奇談), zbiorze opowieści z 1764, pojawia się historia człowieka, który zbierając liście, zawędrował do głębokiej doliny, gdzie zaskoczył go nagły i silny grad. Grupa wieśniaków wyjaśniła mu później, że trafił do doliny, w której mieszka guhin, a każdego, kto by wziął z niej chociaż jeden liść, spotka pewna śmierć. W powstałej w 1849 Sōzan Chomon Kishū (想山著聞奇集) autor opisuje zwyczaj drwali z prowincji Mino, którzy dla zapewnienia sobie spokoju i obłaskawienia tengu używali specjalnych ryżowych ciastek, zwanych kuhin-mochi. W innych prowincjach drwale i myśliwi mieli w zwyczaju składać w ofierze rybę zwaną okoze (Anema inerme) w zamian za powodzenie w pracy. Mieszkańcy Prefektury Ishikawa jeszcze do niedawna wierzyli, że tengu nie znoszą makreli i używali tej ryby w charakterze talizmanu przeciwko porwaniom i nawiedzeniom przez kłopotliwe duchy.
Fot. Yamabushi Tengu (jap. 山伏天狗, Yamabushi Tengu)
Przez niektóre japońskie sekty religijne tengu czczone są jako przychylne kami. Na przykład tengu Saburō z góry Izuna czczony jest jako Izuna Gongen (飯綱権現 , inkarnacja Izuny), jedno z głównych bóstw sekty Izuna Shugen, mającej związki z lisim czarnoksięstwem i bóstwem Dakini, występującym w tantrycznym buddyzmie. Izuna Gongen przedstawiana jest jako skrzydlata postać z ptasim dziobem, wężami owiniętymi wokół kończyn, otoczona koroną płomieni, jadąca na grzbiecie lisa i dzierżąca miecz. Czciciele tengu z innych świętych gór przyjęli podobne wizerunki dla swoich bóstw, np. Dōryō Gongen (道了権現) ze świątyni Saijō-ji w Odawarze.
Tengu pojawiają się często w przekazywanych ustnie ludowych opowieściach japońskich. Większość z nich ma charakter humorystyczny, tengu przedstawiane są w nich jako zabawne istoty, łatwo dające się oszukiwać ludziom.
W XIV wieku legendy związane z tengu wykroczyły tematycznie poza buddyzm[29]. Tengu zaczynają być wiązane z wojną, przypisuje się im także niezwykłe umiejętności w walce wręcz.
Fot. Kintarō niepokoi gniazdo małych tengu.
Reputacja ta wydaje się mieć związek z legendami otaczającymi słynnego wojownika Minamoto no Yoshitsune. Gdy Minamoto (wtedy znany pod imieniem Ushiwaka-maru) był dzieckiem, jego ojciec, Yoshimoto, został zamordowany przez klan Taira. Taira no Kiyomori, przywódca tego klanu, pozwolił chłopcu zachować życie, pod warunkiem, że uda się na wygnanie na górę Kuruma i zostanie mnichem. Tam jednak, w dolinie Sōjō-ga-dani, młody Ushiwaka spotkał tengu góry, Sōjōbō. Duch nauczył go władania mieczem, aby chłopiec mógł dokonać zemsty na Taira.
Pierwotnie działania tengu przedstawiane były jako jeszcze jedna próba wzniecenia chaosu i wojny, jednak w miarę jak rosła sława Yoshitsune jako legendarnego wojownika, jego nauczyciel zaczął być interpretowany jako postać budząca sympatię i honorowa. W jednej z najbardziej znanych wersji legendy Ushitsune jest jedyną osobą w świątyni, która nie uciekła z obrzydzenia na widok dziwnego yamabushi. W ten sposób rozpoczyna się przyjaźń chłopca i tengu, który uczył go, współczując jego nieszczęściu.
Temat ten kontynuują dwie historie z XIX wieku. W Sōzan Chomon Kishū chłopiec zostaje porwany przez tengu i spędza z nim trzy lata, a następnie wraca do domu z magiczną bronią, która nigdy nie chybia celu. Opowieść z prowincji Inaba, przekazana przez Inoue Enryo, mówi z kolei o niezgrabnej dziewczynie, opętanej przez tengu pragnącego przywrócić świetność podupadającej sztuki walki mieczem. Młody samuraj, któremu wcześniej tengu objawił się we śnie, dzięki naukom opętanej dziewczyny staje się znakomitym szermierzem.
Historie łączące tengu z yamabushi stały się popularne w XIII wieku i prawdopodobnie miały źródło w ezoterycznych naukach Shugendō, łączących czczenie kami (w tym także tengu), elementy buddyzmu i praktyk magicznych. Zamieszkiwanie w górach i umiejętności w walce rodziły podejrzenia o częste kontakty z tengu. Ekscentryczne zachowanie yamabushi oraz ich relatywna swoboda w hierarchicznym społeczeństwie japońskim również nasuwały porównania do tengu, które podlegały przywódcom takim jak Sōjōbō (uważanego za wodza wszystkich tengu[33]), lecz poza tym nikomu innemu. Takie spojrzenie na związki yamabushi z tengu było szczególnie popularne w epoce Edo.
Aż do wczesnej epoki Meji, mianem tengu shōdō określano zamieszki i rabunki na ternie obecnych prefektur Ibaraki i Chiba. W 1864 r. w Mito (miasto w obecnej prefekturze Ibaraki) wybuchło powstanie chłopskie, przewodzone przez kapłanów shintō, wyznawców shugendo i wiejskich samurajów, a skierowane przeciwko konserwatywnym rządom bakufu. Jego przywódców określano mianem "Frakcji tengu" (Tengu-tō), a powstanie zyskało miano "Powstania Tengu".
Niektóre legendy dotyczące ninja przypisywały im pobieranie nauk u tengu. Po części były one tworzone przez same klany ninja, którym na rękę było rozpowszechnianie przesądów dotyczących ich umiejętności.
Tengu nadal pozostają popularnym tematem we współczesnej kulturze, coraz częściej także poza Japonią. Pojawiają się w filmach animowanych, grach i komiksach. Tengu przedstawiony w „klasyczny”, zbliżony do yamabushi sposób, pojawia się w amerykańskim komiksie Usagi Yojimbo autorstwa Stana Sakai. Tengu trafiły także do gry fabularnej Dungeons & Dragons oraz – pod nazwą „kenku” - do kolekcjonerskiej gry karcianej Legenda Pięciu Kręgów'.
-----
Tenjin - Sugawara Michizane, erudyta z IX w., czczony jako bóg nauki, poezji i kaligrafii.
-----
Tenniny (Tennyo) - istoty niebiańskie płci żeńskiej przejęte z folkloru hinduistycznego. Opiekunki artystów. Wyobrażane są jako zwiewne postacie unoszące się w powietrzu i rozsiewające kwiaty.
-----
Tojonkebine - bogini żywności.
-----
Toyouke - bogini obfitego pożywienia. Występuje pod wieloma imionami (Ukemochi, Ukanomitama, Ôketsuhime, Wakamusubi i inne). Bywa utożsamiana z Inari.
-----
Tsukiyomi - bóg księżyca zrodzony z prawego oka Izanagiego. Naraził się siostrze Amaterasu - zabijając bognię pożywienia Ogetsuno-hime w geście odrazy z powodu wydalanej żywności z jej otworów w ciele - został przez nią wygnany, dlatego słońce i księżyc nie spotykają się na niebie.
-----
Udzume - bogini tańca.
-----
Umi Bozu - widmo mnicha powodujące katastrofy morskie.
-----
Urashima - młody rybak, który poślubił syrenę i żył w podmorskim pałacu. Pewnego razu zapragnął ujrzeć swoich rodziców. Jego żona dała mu szkatułkę, której otwarcie miało mu zapewnić bezpieczny powrót w głębiny. Gdy z przerażeniem zorientował się, że minęły wieki od jego wyjazdu z głębin, otworzył szkatułkę. Ze szkatułk i ulotnił się kłęb bialego dymu i uleciał nad morze. Urashimą wstrząsną lodowaty wiatr, który przemienił go w starca i uśmiercił. Dziś grób Urashimy znajduje się na wybrzeżu Tango.
-----
Yamatotakeru - legendarny bohater narodowy, syn legendarnego cesarza Keikô. Walczył z barbarzyńcami na wschodzie (Kantô) i na południu (Kyushu). Dokonał wielu wspaniałych czynów; poświęcone mu chramy noszą nazwę Ôtori.
-----
Yōkai (jap. 妖怪, Yōkai?) – mityczne stworzenia-potwory występujące w japońskiej mitologii i tradycjach ludowych.
Samo pojęcie yōkai ma bardzo szerokie znaczenie i obejmuje cała gamę stworów, których boją się Japończycy: duchy, demony i zjawy, upiorne zwierzęta, diabły, ogry, istoty posiadające nadnaturalne moce o nieznanym pochodzeniu, czasami pojawiające się pod postacią zjawisk, roślin lub zwierząt, a nawet przedmiotów codziennego użytku takich, jak np. czajnik.
.-----
Wakahiko - wysłannik bogów.
------
Watatsuminokami - bóg morza, władca oceanów, stworzń morskich i licznych pomniejszych bóstw. Jego córka Toyotama-hime poślubła Hikohoho. Byli oni dziadkami Jimmu, pierwszego cesarza Japonii.
Do VI wieku n.e. w Japonii uprawiano różne kulty animistyczne. W czasach, gdy w Japonii zaczął się szerzyć buddyzm, dla odróżnienia od tej nowej religii, określanej mianem bukkyou (jap. 仏教 - nauczanie Buddy), stare wierzenia nazywano shintō (jap. 神道), stosując do tego złożenie chińskich znaków oznaczających drogę bogów. W ciągu wieków między obiema religiami zachodził synkretyzm religijny – wielu Japończyków bierze dziś ślub w obrządku shintō, pogrzeby zaś odprawiane są w obrządku buddyjskim.
Z czasem kult przodków i natury zaczął się przekształcać w kult cesarza uważanego za potomka Amaterasu (poprzez jej praprawnuka Jimmu). W VII wieku shintō zastąpiła doktryna religijna określana mianem ryobu-shintō głęboko przesiąknięta buddyzmem. Shinto w swej bardziej pierwotnej postaci zaczęło się odradzać w XVIII wieku, w XIX wieku – po upadku ostatniego szoguna zostało uznane za religię państwową i przyjęło nazwę kokka-shintō.
Pierwsze "życie" narodziło się w miejscu nazywanym Takamanohara to połączenie 3 wyrazów: "hara" - pole, obszar, przestrzeń , "taka"- wysokie ; "ama"- niebo. Można to tłumaczyć jako: "Przestrzeń wysokiego nieba" I bynajmniej nie chodziło o to, że owo stworzenie ma narodzić się w niebiosach. Miejscem pojawienia się pierwszego bytu miał być obszar tuż pod sklepieniem niebieskim. Dopiero później bogowie zamieszkali niebo.
Miejsce narodzin pierwotnego bóstwa jest po dzień dzisiejszy kwestią sporną. Wiadomo tylko, że wydarzenie to miało miejsce na terenie Azji. Na początku było Kami... a kami były to trzy istoty... Trójcę tworzyły trzy kami:
- Amenorinakonushi- no- kami (Pan ogarniający wszystko na niebie) uważany jest przez niektórych teologów za "boga początku", centralne bóstwo panteonu, przez innych natomiast za interpolację chińską. Główne chramy: Siutengu w Kurume (prefektura Fukuoka) i Suitengu w Tokio.
- Takamimushi- no- kami (Zwierzchnik panujący czuwający nad niebiosami)
- Kawimusuhi- no- kami (Zwierzchnik panujący nad duchami)
Według niektórych źródeł Amenominakanushi- no- kami to bóstwo , które w istocie zostało postawione na czele panteonu wiele lat później , kiedy zaczęto systematyzować stare japońskie mity.
-----
Amaterasu - naczelne bóstwo panteonu shintoistycznego. Bogini zrodzona z lewego oka demiurga Izanagi i wyznaczona przez niego do panowania na Wysokiej Równinie Niebios. Imię jej oznacza "świecąca na niebie"; jest ona uosobieniem słońca. Uważa się ją za bezpośrednią protoplastkę rodu cesarskiego. Zesłała swojego prawnuka Ninigi na ziemię do Japonii celem ustanowienia cesarstwa japońskiego. Głównym chramem Amaterasu jest Ise - jingu (prefektura Mie), gdzie jest czczona w "przybytku wewnętrznym" (naiku). Symbolem bogini jest lustro.Amaterasu (天照 Świecąca na niebie), Amaterasu-ōmikami (天照大神 lub 天照大御神) - japońska bogini słońca, narodzona z lewego oka boga Izanagi, główne bóstwo shintō, siostra władcy oceanu i boga burz Susanoo oraz boga księżyca Tsukuyomi. Amaterasu zesłała na ziemię wnuka Ninigi, który dał początek (poprzez swojego praprawnuka Jinmu) japońskiemu rodowi cesarskiemu. Uważana jest za dawczynię zdobyczy cywilizacji, takich jak rolnictwo, tkactwo, czy budownictwo.
Jej główną świątynią jest chram wewnętrzny (naiku) Ise-jingu w Ise (prefektura Mie). W świątyni tej do dziś leży artefakt (zwierciadło zawinięte w płótna) pozostawiony przez nią pierwszemu cesarzowi. Od czasów panowania Jinmu nikt nie ma prawa zajrzeć pod płótna, które są na bieżąco konserwowane, a gdy zewnętrzne warstwy skruszeją, zastępuje się je nowymi.
-----
Aji-Suki-Taka-Hi-Kone - bóg piorunu.
-----
Amatsu Mikaboshi - bóg zła.
-----
Amenokoyane - bóg niebiański, który towarzyszył "niebiańskiemu wnukowi" Ninigi w wyprawie na ziemię. Uważany za protoplastę rodu Fujiwara.
Ważniejsze chramy Amenokoyane to: Oharano- jinja, Yoshida- jinja w Kioto, Hiraoka- jinja w Hiraoka (prefektura Osaka).
-----
Amenominakanushi - jedno z trzech bóstw, które wyłoniły się jako pierwsze "w czasie, gdy powstawały niebo i ziemia". Dwa pozostałe to (według Kojiki) Takamimusubi i Kamimusubi. Amenominakanushi uważany jest przez niektórych teologów za "boga początku", centralne bóstwo panteonu.
Główne chramy Amenominakanushi to: Suitengu w Kurume (prefektura Fukuoka) i Suitengu w Tokio.
-----
Amenozume - bogini znana z wesołego usposobienia. Poślubiona bogu Sarutahiko, dała początek rodowi mimów. Uważana jest za prekursorkę tańców hieratycznych kagura. Łączy się ja często z kultami fallicznymi. W ikonografii bywa przedstawiana jako towarzyszka siedmiu bogów szczęścia.
-----
Amida - w popularnej japońskiej tradycji buddyjskiej był jednym z trzech najwyższych bóstw obok Kannon i Jizo. Jego imię pochodzi od sankryckiego Amitabha. Jest szczególnie czczony w buddyjskich sektach Jodo-shi i Jodo-Shinsu - sekty "czystych ziem" - wierni są przekonani, że wzywając Amidę godzinie śmierci, mogą się odrodzić w rajskiej "czystej ziemi", gdzie będą gotowi na ostateczne oświecenie.
-----
Benten (Benzaiten) - bogini zaliczana do zespołu siedmiu bogów szczęścia. Opiekunka urody, bogactwa i muzyki. Uważana jest za córkę boga mórz i także za jedną z sannyoshin Ihikihimę.. Jej wysłannikiem jest biały wąż. Identyfikowana z hinduską Saraswati. Ważniejsze jej chramy to Chikubushima-jinja na wyspie Chikubushima (jezioro Biwa), Itsukusima-jinja na wyspie Miyamjima (Morze wewnętrzne), Enoshima-jinja na wyspie Enoshima.
-----
Bishamon (Bishamonten) - jeden z siedmiu bogów szczęścia. Opiekun bogactwa. Przejęty został z mitologii buddyjskiej, gdzie występuje jako Kubera - strażnik północny Waiśrawana. Przedstawiany jest w zbroi i w hełmie. W jednej ręce trzyma dzidę, w drugiej złotą pagodę.
-----
Daikoku - jeden z siedmiu bogów szczęścia. Jego specjalnością jest pomnażanie bogactwa tych, którzy oddają mu cześć. Wyobrażany jest jako mężczyzna siedzący na dwóch workach z ryżem i z jednym workiem zarzuconym na plecy. W prawej dłoni trzyma "młotek szczęścia", palce lewej ma zaś ułożone w figę, co jest symbolem aktu płciowego. Jego wysłannikiem jest biały szczur.
Przyjęty z hinduistycznego panteonu Mahakala i zidentyfikowany z rodzimym Okuninushim.
-----
Daruma - indyjski mnich uważany za prekursora zen. Legenda mówi, że przybył z Indii do Chin w V lub VI w. Nie wszyscy badacze uznają go jednak za postać historyczną. Figurki wyobrażające Darumę uważane są za talizman przynoszący szczęście.
Bodhidharma (skt बोधिधर्म; chiń Putidamo 菩提达摩;) – na wpół legendarna postać buddyzmu mahajany. Był 28. patriarchą buddyzmu indyjskiego i pierwszym patriarchą buddyzmu chan). Za pierwszego patriarchę uważa go także buddyzm zen, będący kontynuacją chan. Tradycja mówi, że przybył z Indii do Chin, by przynieść przekaz Dharmy Buddy. Mimo że istnieją dokumenty chińskie, które wspominają mnicha buddyjskiego o takim imieniu, są też głosy negujące prawdziwość legendy.
Bardzo niewiele wiadomo o jego życiu, większość z tego, co przetrwało do naszych czasów to legendy, które zaczęły powstać ponad 100 lat po jego śmierci i zawierające - podobnie jak wiele innych podań narosłych wokół legendarnych postaci - wiele sprzeczności i niesamowitości.
Niezwykłe opowieści o Bodhidharmie
Tradycja zenistyczna i ludowa przedstawia postać Bodhidarmy zazwyczaj jako klęczącego mnicha, pozbawionego nóg i rąk. Jego fizjonomia przedstawia mężczyznę o zaczepnym wyglądzie, z bujną czarną brodą, takimiż brwiami oraz wielkimi, szeroko otwartymi, przenikliwymi oczami, często pozbawionymi powiek i źrenic, w których jednak od czasu do czasu zdaje się przebłyskiwać wesoła iskierka. Tak też Bodhidharma był najczęściej portretowany. Bogatą kolekcję portretów Bodhidharmy malowanych tuszem przez mistrzów zen prezentuje Shambhala Zen Arts Gallery. Również japońscy artyści ludowi, wziąwszy sobie za wzór postać przekazaną przez tradycję, wymodelowali szczególny rodzaj lalki, jaką jest daruma.
* Bodhidarma przez dziewięć lat oddawał się niezwykłej medytacji - spędzając ten czas w grocie w pozycji siedzącej i wpatrując się w jej ścianę.
* Na skutek tak długiego siedzenia z nieużywanymi kończynami podwiniętymi pod ciało, Boddhidharmie uschły nogi i odpadły (niektóre wersje mówią, że nogi mu przyrosły do tułowia). Na temat braku rąk istnieje podanie mówiące, iż kazał je sobie odciąć, ponieważ zbytnio go rozpraszały.
* Bodhidarma wpatrywał się w ścianę i medytował, bez mrugania i poruszania oczami. Walcząc z ogarniającą go sennością obciął sobie powieki, aby zapobiec drzemaniu podczas medytacji. Rzucone na glebę powieki zapuściły korzenie i wyrosły z nich krzewy herbaciane (listki tego krzewu przypominają kształtem powieki). Tak więc chińska tradycja z postacią Bodhidharmy wiąże również pochodzenie tego pobudzającego napoju.
* Bodhidharma tak intensywnie wpatrywał się w skałę, że wypaliły się dziury.
* Inna wersja opowiada, że na skale został jego cień.
* Pewien urzędnik, wracający z dalekiej podróży, spotkał w górach Bodhidharmę, który niósł ze sobą tylko jeden sandał. Gdy spytał dokąd idzie, usłyszał odpowiedź: "Wracam do Indii". Gdy urzędnik wrócił do miasta, opowiedział o spotkaniu. Nikt mu nie uwierzył, a zdziwiony urzędnik dowiedział się, że od kilku lat Bodhidharma nie żyje. Otwarto grób Bodhidharmy i znaleziono w nim tylko jeden sandał.
Daruma (jap.: kanji 達磨 lub hiragana だるま) - nazwa japońskiej pękatej lalki, w rodzaju "wańki-wstańki".
Japońscy artyści ludowi, czerpiąc inspirację z opowiadań o buddyjskim mnichu Darumie (Bodhidharmie) i przyjąwszy za wzór jego postać, tak jak ją przedstawia zenistyczna tradycja, wymodelowali szczególny rodzaj lalki, nadając im tę samą nazwę. Inna nazwa tych lalek to okiaragi-koboshi.
Pękate figurki przedstawiają postać Darumy w sposób karykaturalny, choć zgodny z krążącymi o nim legendami - a zatem bez rąk i nóg, z wielkimi oczyma, (często bez źrenic), osadzonymi w wielkiej, zarośniętej czarną brodą i krzaczastymi brwiami twarzy, która wypełnia blisko połowę jajowatego korpusu lalki. Kształt głowy i rysy twarzy lalki naśladują wizerunki tego mnicha, pierwszego patriarchy zen, znane z, malowanych najczęściej tuszem, obrazów.
Charakterystyczny kształt tych lalek powoduje, iż są one cięższe u podstawy, dzięki czemu, ilekroć przewrócone, zawsze wracają do pozycji pionowej. Ta właśnie ich cecha zdaje się być najważniejsza, bowiem uważa się, że lalka taka posiada moc pomagania swemu właścicielowi w przezwyciężaniu życiowych niepowodzeń. "Choćbyś siedem razy upadał, podnieś się po raz ósmy".
Zawzięty wyraz twarzy lalki wyraża determinację, wolę pokonywania trudności. Prawdziwa postać Darumy (Bodhidharmy) uosabia bowiem determinację, ale również poświęcenie, dyscyplinę i cierpliwość. Postać ta kojarzy się ponadto z długim życiem, dobrym zdrowiem, szczęściem i pomyślnością, a zatem z dobrą passą.
Największą popularnością cieszą się lalki daruma z oczami bez namalowanych źrenic - przyjęło się bowiem uważać, że takie właśnie lalki, jeśli odpowiednio zostaną potraktowane, mają moc przynoszenia szczęścia.
Z nadejściem Nowego Roku wiele osób w Japonii kupuje "ślepą" lalkę daruma.
Robią to nie tylko zwykli ludzie, ale także wiele firm.
Robią to nie tylko zwykli ludzie, ale także wiele firm.
Oczy lalki należy namalować, ale w ściśle określony sposób: jeśli chcemy, aby spełnił się jakiś nasz cel, nasze jawne czy skryte marzenie, wyznaczamy sobie na najbliższy rok zadanie. Myśląc o nim malujemy lalce jedno oko (lewe). Namalowane oko lalki pozostaje zawsze otwarte i skupione na wyznaczonym celu i -dopiero gdy cel zostanie osiągnięty lub marzenie się spełni, domalowujemy lalce drugie oko. W ten sposób daruma uzyskuje wzrok. Po wypełnieniu misji przez darumę lub najdalej po roku, stare lalki należy zanieść do świątyni, gdzie w ognisku rozpalonym na poświęconej ziemi zostaną uroczyście spalone, aby nie przyniosły niepowodzeń. Osamotniony właściciel kupuje natomiast inną, zazwyczaj większą darumę, aby dalej przynosiła mu szczęście.
Przyjęło się uważać, że najlepszymi dniami dla wyrażania życzeń, wyznaczania sobie ważnych zadań, a także dla kupowania nowych lalek daruma, jest Nowy Rok lub dzień urodzin; może to jednak być każdy inny dzień, w którym podejmujemy jakieś wielkie życiowe wyzwanie.
Najczęstsze cele, jakie stawiają sobie Japończycy w kontekście z darumą, to zdanie egzaminów i znalezienie pracy. Z kolei handlowcy lubią wystawiać lalki daruma w swoich sklepach w charakterze talizmanów, przynoszących ich firmie sukcesy oraz przeganiających wszelkie niepowodzenia. Politycy na początku kampanii wyborczej też często kupują darumę, a jeśli odniosą sukces, wydają przyjęcie, na którym uroczyście domalowują darumie drugie oko.
Postać darumy przedstawiana jest najczęściej w czerwonej szacie. Czerwony mnisi habit przynależy Darumie Daishi, jako założycielowi szkoły zen. Złote wzory malowane na szacie lalki przedstawiają napisy zamieszczane na stule, jaką zakładają buddyjscy kapłani.
W okresie Edo, Daruma był w Japonii uważany za świętego, który chronił przed ospą i innymi groźnymi chorobami zakaźnymi. Czerwona lalka przedstawiająca Darumę z groźną miną była wówczas uważana za dobry środek odpędzający takie choroby. Stąd też malowane szaty lalek daruma najczęściej występują w kolorze czerwonym. Nie jest to jednak absolutną regułą. Można również spotkać lalki pomalowane innym z pięciu podstawowych kolorów, tzw. goshiki: zielonym, żółtym, białym lub czarnym. Kolory te wraz z czerwienią uznawane są w filozofii buddyjskiej za symbole pięciu organów zmysłu: oczu, uszu, nosa, języka i skóry oraz odpowiadających im pięciu zmysłów: wzroku, słuchu, węchu, smaku i dotyku.
Kolor darumy należy wybrać zależnie od celu, jaki chcemy osiągnąć:
* Czerwony kolor większości lalek daruma symbolizuje odwagę i powodzenie – uważa się, że pomalowana tym kolorem daruma zapewni swemu posiadaczowi długie życie i zabezpieczy go przed chorobami; przyniesie mu także szczęście, przede wszystkim w domu i w biznesie.
* Białe darumy zapewniają czystość umysłu, przez co mogą pomagać w zdawaniu egzaminów. Nadają się także na prezent ślubny.
* Zielone darumy mają utrzymywać naszego umysłu w stanie ciągłego poszukiwania, a przez to mogą pomagać w nauce.
* Żółte i złote darumy przynoszą bezpieczeństwo, powodzenie, sukces i pieniądze.
* Czarne zaś darumy zabezpieczają przed złośliwymi demonami i ... nanoszą miłe czarne cyferki na kontach bankowych swych właścicieli.
* Spotyka się również darumy malowane farbami stanowiącymi różne kombinacje podstawowych kolorów. Np. zadaniem darumy różowej jest zapewnianie szczęścia w miłości i ułatwienie porodu; daruma niebieska ma sprzyjać atmosferze harmonii i pokoju i ułatwiać powodzenie w pracy. Reszta już zależy od twórczej ludzkiej wyobraźni...
Można spotkać darumy różnych rozmiarów: najmniejsze z nich są wielkości piłki tenisowej, największe dochodzą do ponad metra wysokości.Do produkcji lalek daruma używana jest najczęściej masa papierowa, tzw. papier-maché, choć niektóre z nich robione są z węgla drzewnego lub rzeźbione w drewnie. Szczególnych umiejętności wymaga malowanie rysów twarzy lalki, ponieważ każdy egzemplarz darumy powinien posiadać swoją własną, odrębną osobowość. Rysy twarzy darumy sprawiają często wrażenie miny srogiej i zawziętej, czasami jednak przyjaznej i życzliwej. W zasadzie trudno spotkać dwie identycznie darumy.
Ceny lalek daruma wynoszą od kilkuset do kilkudziesięciu tysięcy jenów. Lalkę taką można nabyć w każdym japońskim sklepie z pamiątkami oraz w świątyniach w całej Japonii. Najpopularniejsze lalki daruma pochodzą ze świątyni Shorinzan Bodhidharma w Takasaki (prefektura Gumma). Innym miejscem, cieszącym się wielką popularnością i kilkusetletnią sławą jest targowisko lalek daruma w miejscowości Hajima blisko Hachioji, na północ od Tokio. Wydarzeniem roku, przyciągajacym ponad 100 tys. gości, są targi daruma organizowane w świątyni Jindaiji, na zachód od Tokio. Istnieje wiele różnych lokalnych wersji daruma, są też lalki płci żeńskiej (ehime daruma), a czasami występują w parach: dziewczynka i chłopiec. Wielu Japończyków (a także coraz więcej ludzi na całym świecie) kolekcjonuje lalki daruma z różnych regionów Japonii.
-----
Ebisu - jeden z siedmiu bogów szczęścia. Opiekun kupców, rybaków i rolników. Według niektórych podań jest on nieudanym dzieckiem pary demiurgów spławionym przez niezadowolonych rodziców w koszyku na morze. Przedstawiany jest jako roześmiany człowieczek z wędką w ręce i rybą pod pachą. Czczony między innymi w Miho-jinja (prefektura Shimane).
-----
Emma-ho - władca Jigoku - japońskiego odpowiednika piekła.osądza grzeszników płci męskiej, jego siostra osądza grzesznice. W obecności Emma-ho i jego dworu demonów, grzesznicy stają przed źwierciadłem w którym odbijają się ich złe uczynki na ziemi. W zależności od kategorii grzechu, dusza zostaje skazana na pobyt w jednym z 16 regionów pokutnych - 8 stref lodu i 8 stref płomieni.
-----
Esu - zły bóg ognia.
-----
Fukurokuju - jeden z siedmiu bogów szczęścia. Opiekun bogactwa i długowieczności. Przedstawiany jest jako osobnik z nienaturalnie wydłużoną czaszką, w ręce trzyma laskę i zwoje tekstów. Jego wysłannikiem jest biały żuraw.
-----
Hachiman - bóg wojny. Bardzo popularne w Japonii bóstwo, utożsamiane z cesarzem Ôjinem, który według "świętych ksiąg" panował w latach 201 - 310.
Hachiman (jap. 八幡神, "hachiman shin" lub "yawata no kami"?, bóg ośmii chorągwi) - w mitologii japońskiej bóg wojny i boski opiekun Japonii oraz narodu japońskiego. Łączony jest również z rolnictwem, płodnością oraz rybołówstwem. Jego imię łączone jest z legendą o ośmiu boskich chorągwiach, które sygnalizowały narodziny cesarza Ōjin.
Istnieje kilka różnych legend dotyczących początków jego kultu. Zgodnie z jednym z objaśnień, za panowania siedemnastego cesarza Yamato, Kinmei (539-571), bóg Hachiman pojawił się jako kowal w południowej części Japonii, i oświadczył, że w przeszłym życiu był cesarzem Ōjin (ok. 270-310), piętnastym cesarzem Yamato. Jego pomocy, jako boga kowali poszukiwano, kiedy wspaniały obraz Wajroczany wzniesiono w świątyni Todai-ji w Nara, i od tego czasu Hachimana coraz mocniej wiązano z buddyzmem, utożsamiając go z buddą Amidą.
Po rozpowszechnieniu buddyzmu w Japonii, we wczesnym okresie Heian stał się bóstwem synkretycznym, a dwór cesarski nazywał go Wielkim Bodhisattwą. Popularność zyskał w średniowieczu, kiedy to władzę w Japonii przejęli samurajowie. Hachiman został uznany za bóstwo opiekuńcze rodu Minamoto.
Główny chram poświęcony bóstwu Hachiman znajduje się w miejscowości Usa w prefekturze Ōita na Kiusiu. Najważniejsze ośrodku kultu to chramy Tsurugaoka Hachiman-gū w Kamakurze i Iwashimizu Hachiman-gū w miejscowości Yawata w prefekturze Kioto. Obecnie w Japonii znajduje się ponad 30 tys. chramów tego bóstwa. Liczba ta ustępuje jedynie liczbie chramów poświęconych Inari.
-----
Hotei - zwany także "śmiejącym się Buddą", jeden z siedmiu bogów szczęścia. Patron artystów, rzemieślników, kupców i gejsz. Przedstawiany pod postacią grubego, śmiejącego się mnicha z workiem wypełnionym przeróżnymi skarbami.
-----
Inari - jedno z najpopularniejszych w Japonii bóstw, "obradzające ryżem". Pod tym imieniem czczone są na terenie całego kraju lokalne bóstwa rolnicze. Chramy i kapliczki Inari charakteryzują się występującymi w nich postaciami lisów, które uważane są za wysłanników Inari.
Fot. Ianri ukazuje się wojownikowi. Na ilustracji widoczne są wpływy buddyjskiego bóstwa Dakiniten
Inari (jap. 稲荷, Inari?) - japoński bóstwo (kami) płodności, ryżu, rolnictwa, lisów, przemysłu i powodzenia. Przedstawiane jest jako istota męska, żeńska, a także androgyniczna, a niekiedy także jako trzy lub pięć odrębnych kami. Inari jest popularnym bóstwem zarówno w wierzeniach shintōistycznych jak i buddyjskich, z licznymi chramami na terenie całej Japonii. Jego wysłannikami są zenko (善狐, dobre lisy), przedstawiane jako białe lisy.
Najpopularniejszymi przedstawieniami Inari są młoda bogini żywności, stary człowiek niosący ryż, i androgyniczny bodhisattwa. Płeć wizerunku nie jest ustalona, i ulega zmianie w zależności od miejscowych tradycji i indywidualnych wierzeń. Z powodu bliskich związków z lisami, Inari przedstawiany jest niekiedy jako lis, aczkolwiek spotyka się to ze sprzeciwem kapłanów tak shintō, jak i buddyzmu. Inari pojawia się również jako wąż lub smok, a w jednej z opowieści ludowych objawia się niegodziwym jako potworny pająk.
Inari bywa identyfikowany z innymi mitycznymi postaciami. Niektórzy uczeni sugerują, że Inari jest tożsamy z Uga-no-Mitama i Uka-no-Mitama (parą bóstw związanych z rolnictwem),Ogetsu-Hime z Kojiki, a także Toyouke. Inari bywa także identyfikowany ze wszystkimi kami zboża.
Żeński aspekt Inari niekiedy jest identyfikowany z Dakiniten, buddyjskim bóstwem będącym japońskim wariantem hinduskiej Dakini, a także z Benzaiten, jedną z siedmiu bogów szczęścia. Dakiniten przedstawiana jest jako żeńska lub androgyniczna bodhisattwa, dosiadająca latającego białego lisa.
Ianri często czczony jest jako troje kami (Inari sanza); od okresu Kamakura, ilość kami rosła niekiedy do pięciu (Inari goza). Tożsamość tych kami zmieniała się z czasem. Zgodnie z zapisami w Fushimi Inari (najstarszej świątyni Inari), początkowo były to Izanagi, Izanami, Ninigi, Wakumusubi, oraz bóstwa żywności. Obecnie Fushimi Inari identyfikuje Inari z Ukanomitamą, Sadahiko, Omiyanome, Tanaka i Shi. Z kolei w Takekoma Inari (drugim najstarszym chramem Inari) czci się Ukanomitamę, Ukemochi i Wakumusubi. W Nijuni shaki, troje kami identyfikuje się jako Omiyame no mikoto (woda) Ukanomitama no mikoto (zboże) i Sarutahiko no mikami (pole).
Powszechnie stosowanymi symbolami Ianri są lis i klejnot spełniający życzenia. Innymi często spotykanymi elementami przedstawienia tego bóstwa (a czasami także jego lisów) są sierp, worek z ryżem i miecz. Atrybutem Inari jest także bicz, obdarzony mocą niszczenia zbiorów ryżu.
Fot. Inari i jego lisy pomagają płatnerzowi Munechice wykuć ostrze kogitsune-maru (Mały Lis), pod koniec X wieku. Legenda ta jest przedmiotem sztuki noh Sanjo Kokaji
Pochodzenie kultu Ianri nie zostało całkowicie wyjaśnione. Większość uczonych jest zgodna, że imię "Inari" pochodzi od słów ine-nari (rosnący ryż). Pierwsze znane użycie współczesnych znaków kanji oznaczających "przenoszenie ryżu" pojawia się w 827 r. w Ruiju Kokushi. Wiadomo, że kult Inari istniał przynajmniej od 711 r., daty oficjalnego założenia chramu na Górze Inari w Fushimi. Uczeni , jak np. Kazuo Higo, uważają, że kult Inari pojawił się wcześniej; sugeruje się, że formalny kult Inari jako bóstwo rolnictwa został zapoczątkowany przez klan Hata pod koniec VI wieku[8]. Imię Inari nie pojawia się w klasycznej japońskiej mitologii.
Kult Inari rozpowszechnił się w okresie Heian. W 823 r. Kūkai, założyciel buddyjskiej sekty Shingon, uznał Inari za kami opiekuńcze chramu To-ji po tym, jak ofiarował mu go cesarz Saga. W 827 r. dwór uznał Inari za bóstwo piątej rangi, co zwiększyło jego popularność w stolicy. Ranga Inari była następnie zwiększana, a w 942 r. cesarz Suzaku przyznał mu najwyższą rangę jako podziękowania za pomoc w pokonaniu rebelii. Główny ośrodek kultu Inari, chram Fushimi Inari-taisha znalazł się pośród dwudziestu dwóch chramów objętych cesarskim patronatem. Drugi chram Inari, Takekoma Inari, został założony pod koniec X wieku. Popularność Ianri cały czas rosła. W 1072 r. chram Fushimi, będący już wtedy popularnym miejscem pielgrzymek, zyskał dodatkową sławę i honor gdy stał się celem pielgrzymki cesarskiej. Do 1338 r. organizowany przez chram festyn dorównał słynnemu festynowi Gion w Kioto.
W 1468 r., podczas wojny Ōnin, chram Fushimi został w całości spalony. Odbudowa trwała około trzydzieści lat, a nowy budynek został poświęcony w 1499 r. O ile w starym chramie cześć trojgu kami oddawana była w trzech osobnych budowlach, w nowym pięcioro bóstw znalazło się pod jednym dachem. Nowy chram po raz pierwszy zawierał świątynię buddyjską, a dziedziczenie urzędów kapłańskich zostało rozciągnięte na klan Kada.
W okresie Edo, kult Inari rozprzestrzenił się na całą Japonię, szczególnie popularny stając się w stolicy. Istotnie przyczynili się do tego daimyō, którzy zmieniając domeny zabierali ze sobą znajdujące się w zamkach chramy Inari. Powstawanie zamkowych chramów wiązało się z kultem Inari jako patrona kowali i wojowników. Z kolei na wybrzeżach zaczął być czczony jako bóstwo rybaków, zdrowia (przypisuje się mu uzdrowienia z bólu zębów, złamań, i kiły) oraz płodności. W Edo był wzywany dla obrony przed pożarami. Stał się także patronem aktorów i prostytutek, jako że jego chramy często budowano w pobliżu zamieszkanych przez nich dzielnic. Jako Spełniający-Pragnienia-Inari zaczął być czczony jako bóstwo szczęścia i dostatku.
Po tym jak rząd oficjalnie nakazał rozdzielenie buddyzmu i shintōizmu, w wielu chramach Inari nastąpiły zmiany. W chramie Fushimi Inari budynki o wyraźnie buddyjskim charakterze zostały wyburzone. Niektóre świątynie buddyjskie kontynuowały kult Inari, argumentując że w rzeczywistości zawsze oddawano w nich cześć buddyjskim bóstwom (najczęściej Dakiniten), postrzeganym przez zwykłych ludzi jako Inari.
W późnym okresie Edo, gdy ryż jako miernik bogactwa zastąpiony został przez pieniądz, rola Inari jako kami powodzenia została rozszerzona na wszystkie aspekty finansów, biznesu i przemysłu. Na początku XIX wieku wyznawcy Inari w mennicy Ginza bili monety przeznaczone na ofiarę dla Inari, przedstawiające dwa lisy i klejnot bądź też znaki "długie życie" i "szczęście".
Fot. Statua lisa w chramie na zamku Inuyama. Chramy Inari znajdują się w wielu japońskich zamkach
Ianri jest popularnym bóstwem z chramami w całej Japonii. Zgodnie z przeprowadzonym w 1985 r. przez Narodowy Związek Chramów Shintō przeglądem, Inari poświęcone jest 32 000 chramów - ponad jedna trzecia shintōistycznych chramów w Japonii. W liczbie tej zawierają się jedynie chramy ze stale rezydującymi kapłanami; nie obejmuje ona także małych chramów przydrożnych, polnych, domowych i znajdujących się w biurach oraz świątyń buddyjskich. Szacuje się, że gdyby wliczyć je wszystkie, ilość przybytków poświęconych Inari wzrosła by przynajmniej dziesięciokrotnie.
Fot. Czerwone torii w chramie Fushimi Inari niedaleko Kioto
Wejście do chramu Inaru zazwyczaj oznaczonej jest przez torii w kolorze chińskiej czerwieni oraz statuy lisów, przyozdobione niekiedy przez wyznawców w yadorekake. Powszechność użycia w chramach Inari i znajdujących się w nich torii sprawiła, że chińska czerwień kojarzona jest obecnie z Inari. Posągi lisów zazwyczaj stawiane są w parach, symbolizujących męski i żeński aspekt bóstwa. Posągi te rzadko kiedy są realistyczne; najczęściej są stylizowane, wyobrażając siedzące zwierzę, z ogonem uniesionym do góry, i patrzące do tyłu. Pomimo wspólnych cech, każda statua ma unikatowy charakter - nie ma dwóch identycznych.
W chramach składane są ofiary z żywności, przede wszystkim z ryżu i sake. Przeznaczone są one dla lisich sług Inari; wierzy się, że dzięki temu będą one orędować przed bóstwem na rzecz ofiarodawcy. Inne ofiary obejmują Ianri-zushi (smażone tofu, uważane za przysmak japońskich lisów) oraz statuetki lisów. Zdarzało się, że w niektórych chramach mieszkały i były czczone lisy, obecnie jednak zwyczaj ten już nie jest praktykowany.
Tradycyjną datą festiwalu ku czci Inari jest pierwszy dzień Konia (Hatsu-uma) w miesiący lutym. Inari czczony jest również podczas Fuigo matsuri 8 listopada[20]. Dodatkowo, poszczególne chramy organizują własne festiwale. Przykładowo, chram Inari na Kiusiu zbudowany dla powstrzymania zarazy, organizuje festiwal 20 września, zaś Tenso jinja w Miyamoto-chō w czerwcu i w listopadzie. Podczas festiwalu składa się ofiary, zazwyczaj są to czerwone torii i wstęgi oraz aburaage.
-----
Izanagi i Izanami - para demiurgów, która zrodziła wyspy japońskie a następnie licznych bogów. Izanami umarła przy porodzie boga ognia, odeszła do kraju ciemności, gdzie odszukał ją Izanagi. Nie udało mu się jednak zabrać jej z powrotem do krainy żywych. Po powrocie z krainy umarłych powołał do życia boginię Amaterasu, bogów Susanoo i Tsukiyomi oraz wiele innych bóstw.
Izanagi(イザナギ) i Izanami (イザナミ) - w mitologii shinto, rodzeństwo, które wzięło ślub na wyspie Onogorojima. Para ta zrodziła osiem wysp japońskich oraz panteon odpowiadających im bóstw. Kiedy Izanami rodziła boga ognia, Kagu-tsuchi, zmarła na skutek oparzeń i udała się do Yomi, krainy ciemności. Pogrążony w rozpaczy Izanagi ściął głowę dziecku, a z kropelek krwi, które spadły z jego miecza, narodzili się kolejni bogowie. Wówczas Izanagi podążył do piekielnego Yomi, błagając żonę, aby powróciła do świata żywych. Zgodziła się ona, jednak pod warunkiem, że mąż na nią nie spojrzy. Nie dotrzymał on jednak obietnicy i popatrzył na Izanami. Zobaczywszy, że jej ciało się rozkłada, poczuł, że jest "brudny" i uciekł. Zdenerwowana Izanami ścigała go przez jakiś czas, próbując zabić męża, który jednak okazał się szybszy. Gdy jego żona zaprzestała już pogoni, dokonał rytuału oczyszczenia, w wyniku którego postało kilka kolejnych bóstw (m.in Amaterasu i Susanoo). Izanagi w złości oświadczyła, że za jej przyczyną codziennie będzie umierało 1000 osób. Izanagi odpowiedział na to, sprawiając, że codziennie będzie rodziło się kolejne 1500.
Prarodzice czczeni są w licznych chramach pod nazwą Hakuzan, główny chram to Shirayamahime-jinja - znajduje się na górze Hakuzan.-----
Jemaja - bogini wód śródlądowych.
-----
Jimmutenno - cesarz uważany za pierwszego ziemskiego władcę Japonii. Syn Hikonasatakeugayafukiaezu i Tamayori. Jego imię to Kamuyamatoiwarehiko. Nihongi podaje, że w 667r p.n.e. wyruszył z Kyushu na podbój centralnej Japonii. Po kilku latach akcji pacyfistycznej założył stolicę w Kashiharze i w 660r p.n.e. przyjął tam tytuł cesarza.
-----
Jizôbosatsu - bodhisattwa buddyjski spopularyzowany jako opiekun dzieci, podróżnych, ciężarnych kobiet oraz ludzi znajdujących się w niebezpieczeństwie. W okolicach rolniczych uważany za bóstwo opiekujące się plonami. Na wsiach identyfikowany bywa z lokalnymi bóstwami płodności. Wyobrażany jest jako mnich o łagodnej twarzy. Przydrożne posągi Jizô niejednokrotnie ubierane są w fartuszki, śliniaczki i czapeczki a przed nimi układa się piramidki z kamieni.
Jizō 地蔵 lub Jizō-Bosatsu (czytaj: Dźidzoo) - japoński odpowiednik bodhisattwy Kshitigarbha (po chińsku: Dizang). Drugie co do popularności bóstwo buddyjskie po Kannon, kaplice mu poświęcone rozsiane są po całym kraju, często w pobliżu skrzyżowań drogowych i mostów. Bodhisattwa ten zyskał większą popularność w Japonii, w przeciwieństwie do kontynentalnych odpowiedników. Odpowiada za opiekę nad zmarłymi dziećmi, podróżnymi czy kobietami w ciąży. Jego posągom przypisuje się nierzadko magiczną właściwość (np. odnajdowanie zagubionych rzeczy, spełnianie życzeń). Elementem jego kultu jest ubieranie posągów w ubrania dziecięce - zapewne z myślą o zmarłych dzieciach - przez rodziców.
Bodhisattva Jizō jest także patronem usuniętych podczas aborcji embrionów. W Japonii specjalna ceremonia odbywa się by ułatwić takim embrionom ponowną reinkarnację - Mizuko Kuyō. Wtedy to składa się dary świątyni i ofiarowuje szaty Jizō. Bodhisattva podczas tej ceremonii symbolizuje usuniętego embriona. Kobiety, które poddały się aborcji często wykupują kamienny posążek Jizō w postaci małego dziecka. W rocznice dokonania aborcji zmienia się szatki (czerwoną czapeczkę i pelerynkę) na posążku Jizō a także ustawia przed nim kolorowe wiatraczki. Takich posążków wokół świątyń (np. w świątyni Zojo-ji w Tokio) są nieraz tysiące. Wg mitów zmarłe dzieci, których rodzice nie modlą się o ich reinkarnację, a tylko opłakują je samolubnie, znajdą się w piekle, gdzie będą bez końca budować świątynie z piasku, niszczone ciągle przez demony. Jedynym ratunkiem dla takich dzieci jest Jizō, który pociesza je i ułatwia ponowne narodziny.
W Tokio słynny jest "cudowny" posąg, zwany "Uciekający Jizō" lub "Jizō Spełniający Życzenia"; wg legend posąg często uciekał ze świątyni na dalekie wędrówki. W końcu powstał zwyczaj obwiązywania posągu sznurkiem i wypowiadania przy tym życzenia. Skrępowany w ten sposób Jizō nie ma innego wyjścia, jak tylko spełnić życzenie; wówczas sznurek jest rozwiązywany. Ogromna ilość życzeń powoduje jednak, że posąg stale obwiązywany jest niezliczonymi sznurkami i ponowne ucieczki Jizō są niemożliwe.
Jizo jest tradycyjnie przedstawiany z ogolona głową, w szacie mnicha (w przeciwieństwie do innych bodhisattwów, którzy są odziani w książęce szaty). W lewej ręce trzyma 宝珠 hōju (klejnot spełniający życzenia) zaś w prawej 錫杖 shakujo, długi brzęczący kij, który ma ostzregać owady i drobne zwierzeta, aby na nie przypadkiem nie nastapić. Podobnie jak w przypadku innych bodhisattwów stoi zazwyczaj na podstawie w formie kwiatu lotosu, symbolizującego wyzwolenie od koła karmy.
-----
Jurôjin - jeden z siedmiu bogów szczęścia, taoistyczny pustelnik uosabiający długowieczność. Wyobrażany bywa jako sędziwy starzec z laską, do której przywiązany jest zwój. Czasem towarzyszy mu czarny jeleń, będący symbolem długowieczności.
-----
Kagutsuchi - bóg ognia, znany też jako Homosubi. Syn Izanagi i Izanami, jego poród spowodował smierć Izanami. Ojciec odcią mu głowę, a po śmierci z jego krwi powstało 8 bóstw i 8 bóstw z jego różnych członków.
-----
Kamimusubi - jedno z pięciu bóstw które wyłoniły się na początku.
-----
Fot. Avalokitesvara z tysiącem ramion, Baoding, Chiny
Kannon-bosatsu - buddyjski bodhisattwa Awalokiteśwara, spirytualny syn buddy Amidy. Do Japonii przybył z Chin, gdzie czczony jest pod żeńską postacią Kuan Yün - bogini miłosierdzia. W Japonii na wizerunkach ma cechy mieszane - na jednych bardziej przypomina mężczyznę, na innych - kobietę. Uzasadnieniem tego faktu ma być założenie, że bodhisattwa stoi na takim stopniu doskonałości, na którym sprawy płci nie mają znaczenia. Kannon ma być opiekunką wszystkich ludzi potrzebujących pomocy, zwłaszcza chorych, słabych, ubogich oraz matek w ciąży. Wskazuje drogę do wyzwolenia i aby skutecznie wypełniać swoją misję potrafi przybierać trzydzieści trzy różne osobowości. Do najczęściej spotykanych wyobrażeń należą: Shô - Kannon, Juichimen - Kannon (Kannon o Jedenastu Twarzach) oraz Senju - Kannon (Tysiącoręka Kannon).
-----
Kappy - ziemno-wodne stworzenia, niewielkiego wzrostu (około metra), na plecach posiadają żółwie skorupy a na głowach wgłębienie, w którym znajduje się płyn umożliwiający im przebywanie pod wodą. Ich twarze są połączeniem pyszczków małpy i kota. Ręce i nogi wyglądają jak żabie, zakończone są pazurami. Kappy są złośliwe i lubią porywać ludzi w głębiny.
Kappa (jap. 河童) lub gatarō (jap. 川太郎) - japoński złośliwy demon wodny. Istnieje wiele relacji o spotkaniu z kappą, schwytaniu go w sieci itp., dlatego jest on też obiektem badań kryptozoologii.
Kappy przebywają w rzekach i jeziorach oraz w lasach i na pustkowiach, zawsze w pobliżu zbiorników wodnych. To istoty bardzo złośliwe, nawet o skłonnościach morderczych (wabią dzieci do rzek, żeby je tam utopić, często wysysając organy wewnętrzne, lub – według innych wersji – krew, wątrobę lub siłę życiową przez odbyt). Obwinia się je także o porywanie dzieci i gwałcenie kobiet. Jednocześnie lubią robić zwykłe żarty w pobliskich wsiach, strasząc kobiety, kradnąc żywność i hałasując. Mimo swojej siły i złośliwości są naiwne i łatwo je przechytrzyć. Nie lubią ognia i wiele wsi urządza festiwale z pokazami ogni sztucznych, żeby odstraszyć kappy.
Kappa to demon wzrostu kilkuletniego dziecka, łączy w sobie cechy hybrydy żółwia (wg innych wersji: małpy lub żaby) i człowieka; usta ma w formie nieco wydłużonego dzioba, palce połączone błoną (świetnie pływa), wierzch głowy jest łysy, wgłębiony i otoczony wianuszkiem zielonych włosów. Ta naturalna miska wypełniona jest wodą, która daje demonowi siłę. Nikt nie pokona kapp w bezpośrednim starciu – są bardzo silne i niebezpieczne, spotkanie ich jest zawsze groźne. Istnieje tylko jeden sposób: kappa jest bardzo uprzejmy, dlatego widząc demona, należy mu złożyć głęboki ukłon powitalny. Kappa zawsze oddaje ukłon, a wtedy magiczna woda z miski na głowie wyleje się i demon straci całą swoją siłę, a nawet może umrzeć.
Kappa jest czasem pokryty łuską (lub skorupą) koloru zielonego, żółtego bądź niebieskiego. Ma wydzielać zapach ryby. Bardziej niż ludzkie mięso (z dzieci lub nawet dorosłych) kappa lubi ogórki, dlatego Japończycy często rzucają do rzeki lub jeziora to warzywo, żeby demony same nie przyszły go szukać i żeby je obłaskawić. Tak obdarowany kappa staje się życzliwy, nie topi ludzi, a regularnie częstowany ogórkiem może się nawet odwdzięczać pomagając w irygacji pól ryżowych i lecząc chorych (zna różne lekarstwa). Zaprzyjaźniony kappa jest miłym towarzyszem, bo świetnie mówi po japońsku i gra w shōgi (rodzaj szachów). Oprócz tego zawsze wywiązuje się z obietnic i nie łamie przysięgi. Ku czci życzliwych kapp wznoszono chramy (shintō).
Demon był zawsze częstym motywem folkloru i sztuki, a we współczesnej Japonii zyskał nawet na popularności. Stał się bardziej sympatyczny, bardziej infantylny i życzliwy. Żółwie Ninja są wyraźnie podobne do kappy. Odmianę sushi, nadziewaną ogórkiem, nazwano na cześć kappy – kappamaki.
Kappy są ulubionym tematem anime (np. Kappa no kaikata – Jak wychować kappę, pojawiają się w Pokémonach), literatury dziecięcej, gier komputerowych (np. Final Fantasy) i zabawek.
Nawet dziś umieszcza się wizerunki kapp na tablicach zakazujących kąpieli w rzekach czy jeziorach. Jako bohater legend demon spełnia pożyteczną rolę „straszaka” w wychowaniu dzieci (ucząc je, żeby nie kąpały się bez dozoru i kłaniały się uprzejmie).
Popularne japońskie powiedzenie kappa no kawa nagare (tonący kappa) oznacza każdy może się pomylić.
Kappa pojawił się także w trzecim tomie przygód Harry’ego Pottera (Harry Potter i Więzień Azkabanu) jako zwodnik kappa – stwór żyjący na bagnach, zwodzący wędrowców.
Tego demona spotkał na swojej drodze również królik-samuraj, Usagi_Yōjimbō, stworzony przez Stana Sakaia w komiksie pod tytułem Kappa. Historia znajduje się w drugim tomie przygód Usagiego pt. Samuraj. W tej opowieści kappa czyha na zbłąkanych wędrowców i można go przebłagać tylko ogórkami.
Fot. Wizerunek kappy rzekomo złapanego w sieci w 1801
Kappa uznawany jest czasem za istotę realnie istniejącą; wskazują na to liczne relacje osób, które rzekomo widziały to stworzenie. Należy do rozpowszechnionych w mitologiach świata demonów wodnych, topiących ludzi. Źródłem mitu o kappie mógł być japoński zwyczaj wrzucania martwo urodzonych płodów lub poronionych embrionów do rzek. Istnieje też teoria, że kappa został wymyślony na podobieństwo mnichów portugalskich, którzy dziwnym wyglądem (tonsura, habit) i niezwykłym zachowaniem fascynowali Japończyków w XVI wieku.
-----
Ningyo - syreny płaczące perłami. Stworzenia ziemno - wodne, życzliwe ludziom. Zjedzenie mięsa Ningyo ma zapewniać wieczną młodość.
-----
Ninigi - prawnuk bogini Amaterasu zesłany przez nią na ziemię w celu przejęcia władzy w Japonii. Zstąpił z Wysokiej Równiny Niebios na górę Takachiho na Kyushu.
-----
Ogetsumo-hime - bogini żywności. Wg jednego z przekazów; bóg Susanoo poprosił boginię o posiłek. Bogini potrawy wyjęła z otworów w swoim ciele. Susanoo w obrzydzeniu zabił ją. Z jej ciała wyrosły płody stanowiące podstawę japońskiej diety: ryż z oczu, proso z uszu, czerwona fasola z nosa, przenica z genitalii, soja z odbytnicy.
-----
Okame - postać czczona jako "bogini wielorakiego szczęścia". Opiekunka młodych małżeństw i kobiet w ciąży, ale pomocna też w innych sytuacjach życiowych. Wyobrażana jako osoba o białej twarzy zwężającej się w skroniach, z wydętymi policzkami, drobnymi ustami i wąskimi oczami. Jej wizerunki sprzedawane są jako talizmany przynoszące szczęście.
-----
Ôkuninushi - według licznych zapisów w "świętych księgach" syn lub potomek w dalszym pokoleniu Susanoo. Rządził w prowincji Izumo do czasu zejścia na ziemię Ninigi, któremu dobrowolnie oddał władzę.
-----
Oni - diabły. Najczęściej spotykaną odmianą są półnagie osobniki z rogami na głowie. Mają szerokie paszcze i spiczaste uszy. W rękach maja widły, czasem "młotek szczęścia". Ich charaktery bywają bardzo różne - od krwiożerczych po łagodne i śmieszne.
-----
Sannyoshin - żeńskie bóstwa morskie: Tagiri, Tagitsu, Ichikishima. Rzadko występują pojedynczo. Zazwyczaj czczone pod wspólnym imieniem Sannyoshin. Liczne chramy budowane są zazwyczaj nad morzem, zwłaszcza w rejonie Morza Wewnętrznego. Ichikishima bywa utożsamiana z Benten.
-----
Sarutahiko - bóg o czerwonej twarzy, przeraźliwie długiem nosie i oczami jak lustra. Małżonek bogini Amenozume. Czczony często w chramach Inari. Sam jako bożek występuje w Sarutahiko-jinja w Ise i Tsubaki-taicha w Suzuka (prefektura Mie). Bóstwo falliczne.
-----
Senninowie - nieśmiertelni mędrcy posiadający nadprzyrodzone moce.
-----
Shichi-fukujin - siedmiu bogów szczęścia. Synkretyczny zespół, w skład którego wchodzą:Benten, Daikoku, Bishamon, Ebisu, Fukurokuju, Hotei i Jurôjin. Ich wizerunki uważane są za talizmany zapewniające powodzenie w życiu.
-----
Shoten - bóg o głowie słonia, usuwa przeszkody i rozdziela mądrość. Łączony z praktykami tantrycznymi. Jeden z jego wizerunków posiada podwójne ciało, symbol seksualnego związku kobiety i mężczyzny. Shoten i Kannon są w ten sposób połaczeni w jedność, są świętą parą, ucieleśnieniem realizacji oświecenia. Kult tego bóstwa był popularny wśród różnorakich sekt przybywających do japonii na początku IX w. Japońska zapożyczona wersja Genesy.
-----
Sukunabikona - bóstwo niewielkiego wzrostu, zaprzyjaźnione z Ôkuninushim. Opiekun lekarzy, zielarzy i farmaceutów. Wskazuje ludziom lecznicze właściwości gorących źródeł, specjalizuje się w wynajdywaniu różnych leków. Najczęściej czczony w chramach Ôkuninushiego.
-----
Sumiyoshi-sama - zbiorowe imię trzech bóstw (Uwatsutsunoo, Nakatsutsunoo, Sokotsutsunoo) zrodzonych przez Izanagiego w czasie jego ablucji po ucieczce z Krainy Ciemności. Bóstwa morskie, ich kult jest szczególnie silny wzdłuż wybrzeży Morza Wewnętrznego.
Ich głównym chramem jest Sumiyoshi-taisha w Osace - jeden z najstarszych z chramów w Japonii.
-----
Susanoo - bóg wiatru i burzy zrodzony z nosa Izanagiego; dziki z wyglądu i charakteru. Za obrażenie bogini Amaterasu skazany został na banicję z Wysokiej Równiny Niebios i zszedł na ziemię w Izumo. Zabił ośmiogłowego potwora i ocalił życie pięknej Kushiinadzie, z którą się ożenił. Mieli syna Ôkuninushiego. Przekazał mu władzę nad rejonem Izumo a sam się usunął. Czczony jest na terenie całej Japonii, często jako bóstwo morza.
Susanoo, Susa-no-o (jap. 須佐之男命, Susa-no-o-no-mikoto?) – jedno z ważniejszych bóstw japońskiej religii shintō.
W japońskiej mitologii, Susanoo jest bratem Amaterasu, bogini słońca, oraz Tsukiyomi, boga księżyca. Cała trójka powstała przez Izanagi, gdy ten obmył swą twarz w zanieczyszczeniach Yomi.
W mitach, Susanoo często przeciwstawiany jest siostrze, akcentowane są zwłaszcza jego brutalność i porywczość. Jednak pojawiają się opowieści, w których akcentuje się dobroczynność bóstwa.
Kult Susanoo jest najsilniej związany z regionem Izumo (obecnie stanowiącym część prefektury Shimane) z głównym chramem poświęconym Susanoo: Izumo-taisha. Według części mitów spisanych w Nihon shoki, Susanoo został wydalony z niebios za swoje nieodpowiednie zachowanie i wraz z synem Isotake osiadł w koreańskim królestwie Silla. Stamtąd przepłynął w okolice ujścia rzeki Hii w regionie Izumo. Tutaj pokonuje smoka, w którego ogonie odkrywa miecz, który później stał się jednym z regaliów Cesarza Japonii (zob. Miecz-Trawosiecz).
Według kolejnych mitów spisanych w Nihon Shoki, Isostake - syn Susanoo - przemycił z niebios trzy ziarna zbóż (wg innej wersji aż osiemdziesiąt nasion różnych gatunków jadalnych roślin), których uprawę rozpoczął na terytorium Japonii.
W mitach tych Susanoo jest przedstawiany jako założyciel rodu panującego w regionie Izumo, który przyniósł do Japonii technologię metalurgii, leśnictwa i rolnictwa.
Region Izumo jest opisywany w starych kronikach japońskich jako główny region rywalizujący z dworem Yamato (w mitologii reprezentowanym przez siostrę Susanoo - Amaterasu - protoplastkę rodu cesarskiego).
Obok Izumo-taisha, jednym z głównych przybytków kultu Susanoo jest Yasaka-jinja (zw. Gion) w Kioto.
Do jego największych chramów należą Ysaka-jinja w Kioto, Izumo-taisha (prefektura Shimane), Nishinomyia-jinja (prefektura Higo).
-----
Sziodzio - psotne duchy morskie.
-----
Takagi - bóg z pierwszej trójcy.
-----
Takamimusubi - potężny bóg, jeden z pięciorga pierwotnych.
-----
Tamayori - córka władcy oceanów, matka Jimmu - tennô.
-----
Tengu - długonose gobliny popularne w folklorze. Są mściwe i krwiożercze, chętnie mieszają się w sprawy ludzi i popierają rozlew krwi. Potrafią unosić się w powietrzu i stawać się niewidzialnymi.
Fot.Tengu i buddyjski mnich, ilustracja aut. Kawanabe Kyōsai. Tengu ubrany jest w charakterystyczną pelerynę i szarfę wyznawcy shugendō.
Tengu (jap. 天狗, Tengu? "niebiańskie psy") – mityczne istoty, występujące w japońskim folklorze, sztuce, teatrze i literaturze. Jedne z najbardziej znanych yōkai (duchów – potworów), niekiedy czczone jako kami w religii shintō. Mimo że ich nazwa pochodzi od podobnych do psów chińskich demonów (Tiangou), uważano, że tengu przybierają postać drapieżnych ptaków i przedstawiano je jako istoty łączące ludzkie i ptasie cechy. Na najstarszych wizerunkach tengu ukazywane są z dziobami, które następnie w procesie antropomorfizacji uległy przekształceniu w nienaturalnie długie nosy, dając początek współczesnemu popularnemu wyobrażeniu tengu.
W buddyzmie tengu uważane były za złośliwe demony i zwiastunów wojny. Wizerunek ten z czasem uległ przekształceniu w opiekuńcze, chociaż nadal niebezpieczne, duchy gór i lasów. Tengu kojarzone są z ascetycznymi praktykami, znanymi jako shugendō, i często bywają przedstawiane w stroju wyznawców shugendō - yamabushi.
Tengu w sztuce przedstawiane były w różny sposób, jednak najczęściej jako coś pomiędzy ogromnym, potwornym ptakiem a całkowicie humanoidalną istotą, często z czerwoną twarzą i niezwykle długim lub dużym nosem. Na wczesnych wizerunkach tengu ukazywane były jako istoty podobne do kani, potrafiące zmieniać się w ludzi, lecz zachowujące ptasie skrzydła, głowę lub dziób. Długi nos tengu zaczął pojawiać się na obrazach mniej więcej w XIV wieku, prawdopodobnie jako antropomorfizacja ptasiego dzioba. Długie nosy upodabniają tengu do shintoistycznego bóstwa Saratahiko, przedstawianego w historycznym japońskim tekście Nihon Shoki z podobną, długą na siedem dłoni trąbą. Używane podczas wiejskich świąt maski przedstawiające obie te istoty były często podobne, z takimi samymi, czerwonymi, fallicznymi nosami.
Fot. Kobayakawa Takakage dyskutujący z tengu z góry Hiko, ilustracja aut. Tsukioka Yoshitoshi.
Najwcześniejsze wizerunki tengu pojawiły się w japońskich zwojach, np. pochodzącym z ok. 1296 r. Tenguzoshi Emaki (天狗草子絵巻), parodiującym ważnych kapłanów poprzez obdarzenie ich charakterystycznymi dla tengu jastrzębimi dziobami[4]. Począwszy od XIII wieku, tengu zaczęto kojarzyć w szczególności z yamabushi, górskimi ascetami praktykującymi Shugendō. Skojarzenie to szybko znalazło odbicie w japońskiej sztuce, w której tengu często przedstawiane są w stroju yamabushi, składającym się między innymi z krótkiej czarnej peleryny (頭襟,tokin) i szarfy z pomponami (結袈裟, yuigesa).
Atrybutem często towarzyszącym tengu jest hauchiwa (羽団扇), czyli wachlarz z piór. W ludowych opowieściach wachlarze te obdarzone były mocą wywoływania potężnych wiatrów, a niekiedy także powiększania i zmniejszania nosów. Z postaciami tengu łączone były także inne osobliwe akcesoria, np. wysokie, mające jeden obcas sandały geta, często określane mianem tengu-geta.
Fot. Tengu jako potwór podobny do kani, ilustracja aut. Toriyamy Sekiena z Gazu Hyakki Yakō
Termin tengu i znaki służące do jego zapisywania mają źródło w nazwie chińskiego demona "tiangou". W chińskiej literaturze istota ta opisywana jest w różny sposób, jednak najczęściej jako ognisty, pożerający ludzi potworny pies, przypominający spadającą gwiazdę lub kometę, wydający głos podobny do pioruna i zwiastujący wojnę tam, gdzie się pojawi. Tylko jeden opis z Shù Yì Jì (述異記, Zbiór dziwnych opowieści, z 1791 r.) opisuje tiangou podobnego do psa, lecz z ostrym dziobem i wyprostowaną posturą, zazwyczaj jednak tiangou nie przypominają w niczym japońskich imienników.
Uważa się, że pierwsza pisemna wzmianka o tengu w Japonii znajduje się w 23. rozdziale Nihon Shoki z 720 r. Pojawia się w nim duża spadająca gwiazda, zidentyfikowana przez buddyjskiego kapłana jako "niebiański pies" i podobnie jak chiński tiangou przepowiadająca wybuch wojny. Aczkolwiek w tekście dla zapisania słowa „tengu” użyte zostały chińskie znaki, towarzyszące im znaki furigany każą je odczytać jako "amatsukitsune" (niebiański lis). M.W. de Visser uważał, że wczesne japońskie wyobrażenia tengu mogły być połączeniem dwóch chińskich duchów - tiangou i lisich demonów zwanych huli jing.
Nie jest jasne, w jaki sposób doszło do przekształcenia tengu z psa-meteoryta w człowieka-ptaka. Niektórzy japońscy uczeni uważają, że wyobrażenie tengu pochodzi od hinduskiego bóstwa Garudy, przekształconego w buddyjskich tekstach w całą rasę nieludzkich istot. Podobnie jak tengu, garuda często przedstawiane były jako człekopodobne istoty ze skrzydłami i ptasimi dziobami. Określenie "tengu" zdaje się zastępować "garudę" w japońskiej sutrze Enmyō Jizō Kyō (延命地蔵経), która jednak spisana została w okresie Edo, długo po utrwaleniu się wyobrażenia tengu. Przynajmniej jedna opowieść z Konjaku Monogatari opisuje tengu jako smoka, co przypomina wojnę plemienia garudy z wężami naga. Należy jednak zauważyć, że zachowanie tengu często różni się znacznie od garudy, które z zasady był przyjazne wobec buddyzmu. Spekuluje się, że tengu mogą pochodzić od starożytnego shintoistycznego ptasiego demona, który wraz z pojawieniem się w Japonii buddyzmu został połączony zarówno z garudą, jak i tiangou. Brak jednak dowodów na potwierdzenie tej tezy.
W późnej wersji Kojiki, starożytnego japońskiego tekstu historycznego, pojawia się postać Amanozako, potwornego żeńskiego bóstwa, zrodzonego z szału boga Susanoo. Jej imię zapisane zostało znakami oznaczającymi "bóstwo tengu" (天狗神). Tekst opisuje Amanozako jako ogarniętą szałem istotę, zdolną do lotu, z ludzkim ciałem i głową ptaka, długim nosem, długimi uszami i długimi zębami, którymi może przegryźć miecz. Osiemnastowieczna książka Tengu Meigikō (天狗名義考) sugeruje, że bogini ta była prawdziwym przodkiem tengu, jednak data powstania i autentyczność Kojiki, a szczególnie tej właśnie edycji, pozostają dyskusyjne.
Konjaku Monogatari, zbiór opowieści opublikowany w późnym okresie Heian, zawiera jedne z najstarszych opowieści o tengu, scharakteryzowanych w sposób zbliżony do dzisiejszego. Tengu przedstawiane są w nich jako przeciwnicy buddyzmu, zwodzące pobożnych fałszywymi obrazami Buddy, porywające mnichów i porzucające ich w odległych miejscach, opętujące kobiety, by uwieść świętych, rabujące świątynie i obdarzające swoich czcicieli bluźnierczymi mocami. Tengu często przybierają postać kapłanów lub mniszek, lecz ich prawdziwa forma podobna jest do kań.
W XII i XIII stuleciu pojawiają się dalsze opowieści o niebezpiecznych tengu, tym razem będących upiorami, powstałymi z gniewnych, pysznych lub heretyckich upadłych kapłanów, którzy wkroczyli na "drogę tengu" (天狗道, tengudō). Opętują ludzi, szczególnie kobiety i dzieci, aby mówić ich ustami (kitsunetsuki). Tengu, będące nadal wrogami buddyzmu, kierują uwagę także na rodzinę cesarską. Kojidan, zbiór japońskich legend powstały w XIII w., opowiada o cesarzowej opętanej przez tengu, a w Ōkagami pojawia się historia o cesarzu Sanjō, oślepionym przez tengu będącego upiorem nienawidzącego władcy kapłana.
Fot. Iga no Tsubone rozmawia z udręczoną duszą Sasaki no Kiyotaka, ilustracja aut. Yoshitoshi. Duch Kiytaki wyobrażony jest ze skrzydłami i szponami tengu.
Z XII wieku pochodzi opowieść o tengu będącym duchem cesarza. Hōgen Monogatari opowiada historię cesarza Sutoku, zmuszonego przez swojego ojca do abdykacji. Po nieudanej rebelii Hōgen, Sutoku został wygnany do prowincji Sanuki na Sikoku, gdzie, zgodnie z legendą, zmarł w udręczeniu, przysięgając że będzie nawiedzał Japonię jako potężny demon. W ten sposób stał się przerażającym tengu z długimi szponami i oczami drapieżnego ptaka.
W opowieściach z XIII wieku tengu zaczynają oprócz kapłanów porywać także młodych chłopców. Byli oni jednak zazwyczaj zwracani, podczas gdy kapłanów znajdywano przywiązanych do czubków drzew lub w innych wysokich miejscach. Wszystkie ofiary tengu powracały w stanie bliskim śmierci lub szaleństwa, niekiedy po tym, jak podstępem zmuszano je do spożycia zwierzęcych odchodów.
Tengu w tym okresie często przedstawiane były jako duchy aroganckich ludzi, dlatego też istoty te powiązane zostały z próżnością i pychą. Funkcjonujące do dzisiaj japońskie powiedzenie "tengu ni naru", dosł. "zamienia się w tengu", używane jest w odniesieniu do zarozumiałej osoby.
W napisanej w późnym okresie Kamakura Genpei Jōsuiki, cesarzowi Shirakawa objawia się bóg, który przekazuje mu szczegółowe informacje dotyczące tengu. Zgodnie z boskimi słowami, tengu powstają z ogarniętych pychą wyznawców buddyzmu, którzy ze względu na wyznanie nie idą do piekła, jednak jako osoby upadłe, nie mogą również trafić do nieba. Opisuje wygląd różnych rodzajów tengu - upiory kapłanów, mniszek, zwykłych mężczyzn i kobiet. Jak się okazuje, nie wszystkie tengu są równe - wykształcone osoby zostają daitengu (大天狗 , wielkie tengu), a ignoranci kotengu (小天狗, małe tengu).
Fot. Sōjōbō (po prawej) uczy walki mieczem Minamoto Yoshitsune, ilustracja z 1897 aut. Yoshitoshi.
Daitengu często przedstawiane są jako bardziej człekokształtne niż ich podwładni, a z uwagi na długie nosy bywają określane mianem hanatakatengu (鼻高天狗 , ogononose tengu). Z kolei kotengu ukazywane są jako bardziej zbliżone do ptaków, i nazywane karasu-tengu (烏天狗 , krucze tengu) względnie koppa- lub konoha-tengu (木葉天狗, 木の葉天狗 , tengu liści). Inoue Enryo w Tenguronie omawia dwa rodzaje tengu: wielkie daitengu, i małe, podobne do ptaków konoha-tengu, mieszkające w drzewach sugi (Cryptomeria japonica). Pochodząca z roku 1746 książka Shokoku Rijin Dan (諸国里人談) opisuje konoha-tengu łapiące ryby w rzece Ōi, przedstawiając je jako podobne do ptaków istoty o dwumetrowej rozpiętości skrzydeł.
Według filozofa Hayashi Razana, największe z daitengu to Sōjōbō z Kuramy, Tarōbō z Atago i Jirōbō z Hiry. Demony z gór Kurama i Atagio zalicza się jednocześnie do najsławniejszych tengu.
Sōjōbō (jap. 天狗, Sōjōbō? "wysoki kapłan buddyjski") – w mitologii japońskiej wódz tengu, zamieszkujący górę Kurama na północ od Kioto, przez Hayashi Razana zaliczany do trzech najważniejszych daitengu (wielkich tengu).
Fot. Świątynia Kurama-dera
Sōjōbō przedstawiany jest w ludzkiej postaci acz z długim nosem, ubrany w czerwony strój yamabushi i mitrę. W rękach trzyma wachlarz z piór bądź siekierę, a jako wierzchowiec służy mu dzik. Kult Sōjōbō popularny był wśród łowców i drwali.
Sōjōbō znany jest przede wszystkim z opowieści o słynnym wojowniku Minamoto no Yoshitsune, w młodości będącym mnichem w świątyni Kurama-dera na górze Kurama. Hayashi Razan w Honchō jinjakō opisuje ludowe podania, zgodnie z którymi Yoshitsune swoje niezwykłe umiejętności zdobył od tengu Kuramy, którym jest właśnie Sōjōbō.
Tengu Meigikō wylicza następujące daitengu:
* Sōjōbō (僧正坊) z góry Kurama
* Tarōbō (太郎坊) z góry Atago
* Jirōbō (二郎坊) z góry Hira
* Sanjakubō (三尺坊) z góry Akiba
* Ryūhōbō (笠鋒坊) z góry Kōmyō
* Buzenbō (豊前坊) z góry Hiko
* Hōkibō (伯耆坊) z góry Daisen
* Myōgibō (妙義坊) z góry Ueno (ob. Park Ueno)
* Sankibō (三鬼坊) z wyspy Itsukushima
* Zenkibō (前鬼坊) z góry Ōmine
* Kōtenbō (高天坊) z Katsuragi
* Tsukuba-hōin (筑波法印) z prowincji Hitachi
* Daranibō (陀羅尼坊) z góry Fudżi
* Naigubu (内供奉) z góry Takao
* Sagamibō (相模坊) ze Shiramine
* Saburō (三郎) z góry Izuna
* Ajari (阿闍梨) z prowincji Higo
Niekiedy mianem tengu określa się istoty odbiegające od "klasycznego" wyobrażenia, łączącego elementy ptasie i yamabushi. Przykładowo tengu w przebraniu leśnego ducha określany bywa mianem guhin (lub kuhin) (狗賓, psi gość), jednak słowo to może odnosić się także do tengu z zębami lub innymi cechami psa. Mieszkańcy Prefektury Kōchi na Sikoku wierzą w shibaten lub shibatengu (シバテン, 芝天狗 , trawnikowy tengu), małe, podobne do dzieci istoty, uwielbiające zapasy sumo, mieszkające w wodzie i uważane za rodzaj kappy. Inny wodny tengu (川天狗 , rzeczny tengu) pojawia się w Obszarze Metropolitalnym Tokio. Istota ta jest rzadko spotykana, jednak wierzy się, że tworzy dziwne kule ognia i przeszkadza rybakom.
Shasekishū, zbiór buddyjskich przypowieści z okresu Kamakura, rozróżnia dobre i złe tengu. Wyjaśnia, że dobre tengu przewodzą złym i są obrońcami, nie wrogami buddyzmu - grzech pychy sprowadził je na drogę demonów, pozostają jednak dobrymi, przestrzegającymi dharmy osobami, jakimi były za życia.
Fot. Mikoshi (przenośny chram shintoistyczny) w Beppu, poświęcony tengu
Negatywny obraz tengu ulegał dalszej erozji w XVII wieku. Powstałe w tym okresie opowieści przestają pokazywać je jako złośliwe istoty, pojawia się też nowy obraz tengu - chroniącego i błogosławiącego buddyjskie instytucje. Zgodnie z legendą z osiemnastowiecznego Kaidan Toshiotoko (怪談登志男), pewien tengu przyjął formę yamabushi i wiernie służył opatowi klasztoru zen, aż do chwili gdy człowiek przejrzał jego przebranie. Ujawniony tengu poprosił mistrza o mądrą radę i odszedł, nadal jednak w sekrecie wspomagał klasztor.
W XVIII i XIX wieku rozpowszechniły się historie o tengu - obrońcach lasów. W Sanshu Kidan (三州奇談), zbiorze opowieści z 1764, pojawia się historia człowieka, który zbierając liście, zawędrował do głębokiej doliny, gdzie zaskoczył go nagły i silny grad. Grupa wieśniaków wyjaśniła mu później, że trafił do doliny, w której mieszka guhin, a każdego, kto by wziął z niej chociaż jeden liść, spotka pewna śmierć. W powstałej w 1849 Sōzan Chomon Kishū (想山著聞奇集) autor opisuje zwyczaj drwali z prowincji Mino, którzy dla zapewnienia sobie spokoju i obłaskawienia tengu używali specjalnych ryżowych ciastek, zwanych kuhin-mochi. W innych prowincjach drwale i myśliwi mieli w zwyczaju składać w ofierze rybę zwaną okoze (Anema inerme) w zamian za powodzenie w pracy. Mieszkańcy Prefektury Ishikawa jeszcze do niedawna wierzyli, że tengu nie znoszą makreli i używali tej ryby w charakterze talizmanu przeciwko porwaniom i nawiedzeniom przez kłopotliwe duchy.
Fot. Yamabushi Tengu (jap. 山伏天狗, Yamabushi Tengu)
Przez niektóre japońskie sekty religijne tengu czczone są jako przychylne kami. Na przykład tengu Saburō z góry Izuna czczony jest jako Izuna Gongen (飯綱権現 , inkarnacja Izuny), jedno z głównych bóstw sekty Izuna Shugen, mającej związki z lisim czarnoksięstwem i bóstwem Dakini, występującym w tantrycznym buddyzmie. Izuna Gongen przedstawiana jest jako skrzydlata postać z ptasim dziobem, wężami owiniętymi wokół kończyn, otoczona koroną płomieni, jadąca na grzbiecie lisa i dzierżąca miecz. Czciciele tengu z innych świętych gór przyjęli podobne wizerunki dla swoich bóstw, np. Dōryō Gongen (道了権現) ze świątyni Saijō-ji w Odawarze.
Tengu pojawiają się często w przekazywanych ustnie ludowych opowieściach japońskich. Większość z nich ma charakter humorystyczny, tengu przedstawiane są w nich jako zabawne istoty, łatwo dające się oszukiwać ludziom.
W XIV wieku legendy związane z tengu wykroczyły tematycznie poza buddyzm[29]. Tengu zaczynają być wiązane z wojną, przypisuje się im także niezwykłe umiejętności w walce wręcz.
Fot. Kintarō niepokoi gniazdo małych tengu.
Reputacja ta wydaje się mieć związek z legendami otaczającymi słynnego wojownika Minamoto no Yoshitsune. Gdy Minamoto (wtedy znany pod imieniem Ushiwaka-maru) był dzieckiem, jego ojciec, Yoshimoto, został zamordowany przez klan Taira. Taira no Kiyomori, przywódca tego klanu, pozwolił chłopcu zachować życie, pod warunkiem, że uda się na wygnanie na górę Kuruma i zostanie mnichem. Tam jednak, w dolinie Sōjō-ga-dani, młody Ushiwaka spotkał tengu góry, Sōjōbō. Duch nauczył go władania mieczem, aby chłopiec mógł dokonać zemsty na Taira.
Pierwotnie działania tengu przedstawiane były jako jeszcze jedna próba wzniecenia chaosu i wojny, jednak w miarę jak rosła sława Yoshitsune jako legendarnego wojownika, jego nauczyciel zaczął być interpretowany jako postać budząca sympatię i honorowa. W jednej z najbardziej znanych wersji legendy Ushitsune jest jedyną osobą w świątyni, która nie uciekła z obrzydzenia na widok dziwnego yamabushi. W ten sposób rozpoczyna się przyjaźń chłopca i tengu, który uczył go, współczując jego nieszczęściu.
Temat ten kontynuują dwie historie z XIX wieku. W Sōzan Chomon Kishū chłopiec zostaje porwany przez tengu i spędza z nim trzy lata, a następnie wraca do domu z magiczną bronią, która nigdy nie chybia celu. Opowieść z prowincji Inaba, przekazana przez Inoue Enryo, mówi z kolei o niezgrabnej dziewczynie, opętanej przez tengu pragnącego przywrócić świetność podupadającej sztuki walki mieczem. Młody samuraj, któremu wcześniej tengu objawił się we śnie, dzięki naukom opętanej dziewczyny staje się znakomitym szermierzem.
Historie łączące tengu z yamabushi stały się popularne w XIII wieku i prawdopodobnie miały źródło w ezoterycznych naukach Shugendō, łączących czczenie kami (w tym także tengu), elementy buddyzmu i praktyk magicznych. Zamieszkiwanie w górach i umiejętności w walce rodziły podejrzenia o częste kontakty z tengu. Ekscentryczne zachowanie yamabushi oraz ich relatywna swoboda w hierarchicznym społeczeństwie japońskim również nasuwały porównania do tengu, które podlegały przywódcom takim jak Sōjōbō (uważanego za wodza wszystkich tengu[33]), lecz poza tym nikomu innemu. Takie spojrzenie na związki yamabushi z tengu było szczególnie popularne w epoce Edo.
Aż do wczesnej epoki Meji, mianem tengu shōdō określano zamieszki i rabunki na ternie obecnych prefektur Ibaraki i Chiba. W 1864 r. w Mito (miasto w obecnej prefekturze Ibaraki) wybuchło powstanie chłopskie, przewodzone przez kapłanów shintō, wyznawców shugendo i wiejskich samurajów, a skierowane przeciwko konserwatywnym rządom bakufu. Jego przywódców określano mianem "Frakcji tengu" (Tengu-tō), a powstanie zyskało miano "Powstania Tengu".
Niektóre legendy dotyczące ninja przypisywały im pobieranie nauk u tengu. Po części były one tworzone przez same klany ninja, którym na rękę było rozpowszechnianie przesądów dotyczących ich umiejętności.
Tengu nadal pozostają popularnym tematem we współczesnej kulturze, coraz częściej także poza Japonią. Pojawiają się w filmach animowanych, grach i komiksach. Tengu przedstawiony w „klasyczny”, zbliżony do yamabushi sposób, pojawia się w amerykańskim komiksie Usagi Yojimbo autorstwa Stana Sakai. Tengu trafiły także do gry fabularnej Dungeons & Dragons oraz – pod nazwą „kenku” - do kolekcjonerskiej gry karcianej Legenda Pięciu Kręgów'.
-----
Tenjin - Sugawara Michizane, erudyta z IX w., czczony jako bóg nauki, poezji i kaligrafii.
-----
Tenniny (Tennyo) - istoty niebiańskie płci żeńskiej przejęte z folkloru hinduistycznego. Opiekunki artystów. Wyobrażane są jako zwiewne postacie unoszące się w powietrzu i rozsiewające kwiaty.
-----
Tojonkebine - bogini żywności.
-----
Toyouke - bogini obfitego pożywienia. Występuje pod wieloma imionami (Ukemochi, Ukanomitama, Ôketsuhime, Wakamusubi i inne). Bywa utożsamiana z Inari.
-----
Tsukiyomi - bóg księżyca zrodzony z prawego oka Izanagiego. Naraził się siostrze Amaterasu - zabijając bognię pożywienia Ogetsuno-hime w geście odrazy z powodu wydalanej żywności z jej otworów w ciele - został przez nią wygnany, dlatego słońce i księżyc nie spotykają się na niebie.
-----
Udzume - bogini tańca.
-----
Umi Bozu - widmo mnicha powodujące katastrofy morskie.
-----
Urashima - młody rybak, który poślubił syrenę i żył w podmorskim pałacu. Pewnego razu zapragnął ujrzeć swoich rodziców. Jego żona dała mu szkatułkę, której otwarcie miało mu zapewnić bezpieczny powrót w głębiny. Gdy z przerażeniem zorientował się, że minęły wieki od jego wyjazdu z głębin, otworzył szkatułkę. Ze szkatułk i ulotnił się kłęb bialego dymu i uleciał nad morze. Urashimą wstrząsną lodowaty wiatr, który przemienił go w starca i uśmiercił. Dziś grób Urashimy znajduje się na wybrzeżu Tango.
-----
Yamatotakeru - legendarny bohater narodowy, syn legendarnego cesarza Keikô. Walczył z barbarzyńcami na wschodzie (Kantô) i na południu (Kyushu). Dokonał wielu wspaniałych czynów; poświęcone mu chramy noszą nazwę Ôtori.
-----Yōkai (jap. 妖怪, Yōkai?) – mityczne stworzenia-potwory występujące w japońskiej mitologii i tradycjach ludowych.
Samo pojęcie yōkai ma bardzo szerokie znaczenie i obejmuje cała gamę stworów, których boją się Japończycy: duchy, demony i zjawy, upiorne zwierzęta, diabły, ogry, istoty posiadające nadnaturalne moce o nieznanym pochodzeniu, czasami pojawiające się pod postacią zjawisk, roślin lub zwierząt, a nawet przedmiotów codziennego użytku takich, jak np. czajnik.
.-----
Wakahiko - wysłannik bogów.
------
Watatsuminokami - bóg morza, władca oceanów, stworzń morskich i licznych pomniejszych bóstw. Jego córka Toyotama-hime poślubła Hikohoho. Byli oni dziadkami Jimmu, pierwszego cesarza Japonii.
-----------------------------------------------------------------------------
Do VI wieku n.e. w Japonii uprawiano różne kulty animistyczne. W czasach, gdy w Japonii zaczął się szerzyć buddyzm, dla odróżnienia od tej nowej religii, określanej mianem bukkyou (jap. 仏教 - nauczanie Buddy), stare wierzenia nazywano shintō (jap. 神道), stosując do tego złożenie chińskich znaków oznaczających drogę bogów. W ciągu wieków między obiema religiami zachodził synkretyzm religijny – wielu Japończyków bierze dziś ślub w obrządku shintō, pogrzeby zaś odprawiane są w obrządku buddyjskim.
Z czasem kult przodków i natury zaczął się przekształcać w kult cesarza uważanego za potomka Amaterasu (poprzez jej praprawnuka Jimmu). W VII wieku shintō zastąpiła doktryna religijna określana mianem ryobu-shintō głęboko przesiąknięta buddyzmem. Shinto w swej bardziej pierwotnej postaci zaczęło się odradzać w XVIII wieku, w XIX wieku – po upadku ostatniego szoguna zostało uznane za religię państwową i przyjęło nazwę kokka-shintō.
Źródło: www.religie.424.pl
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz